„Dike? Chyba Nike? Nie pomyliłeś się?”

Tak zareagował jeden z cenionych prawników na informację, że w następnym numerze napiszę o Dike.


W powszechnej świadomości ta mitologiczna córka Zeusa i Themis nie istnieje. Themis (gr. Θέμις) – uchodząca za córkę Uronasa i Gai – była drugą żoną Zeusa (po Metydzie), matką trzech bogiń „drugiej kategorii” – bogiń strzegących ładu między ludźmi i rytmu natury. Źródła greckie wymieniają takie trzy boginie - Hory (gr. Ὧραι): Eunomię (gr. Εὐνομία) utożsamianą z praworządnością, a właściwie z dobrym prawem i ustrojem, czyli rządzeniem zgodnie z dobrymi prawami; Ejrene (gr. Εἰρήνη) – utożsamianą z pokojem oraz właśnie Dike (gr. Δίκη) – ze sprawiedliwością.

Eunomia to strażniczka porządku społecznego, a jednocześnie synonim dobrego porządku, sprawiedliwego podziału – współcześnie „zrównoważonego rozwoju”. Słowo „eunomia” było ważnym pojęciem greckiej myśli politycznej. Nie może dziwić, że boginię przedstawiano często ze zwojem papirusu. Przeciwieństwem jej była bogini bezprawia – Dysnomia, córka skrzydlatej bogini niezgody Eris.

Ejrene, bogini pokoju, to w języku łacińskim Pax. Przedstawia była w wyobrażeniach z małym Plutosem na ręce (czyli bogiem bogactwa), rogiem obfitości, pochodnią, berłem lub gałązką oliwną.

Trzecia z córek Zeusa i Temidy to Dike, czyli bogini sprawiedliwości. Często jest utożsamiana z Astreą, córką Astraeusa i Eos, boginią sprawiedliwości, niewinności, czystości i precyzji, niebiańską dziewicą, która według mitologii była ostatnią z nieśmiertelnych, które żyły z ludźmi podczas złotego wieku. Dike przedstawiana była w sukni, z mieczem i wagą. To wyobrażenie przetrwało tysiąclecia, ale odnosi się je do jej matki – Themis, czyli bogini prawa i wiecznego porządku. Dzisiaj to Temida jest przedstawiana z mieczem i wagą oraz opaską na oczach (lub bez tej opaski), choć pierwotnie wyobrażenie to odnoszono do Dike.

W powszechnym odbiorze z bogatej palety greckich bóstw sprawiedliwości, prawa, porządku prawnego przetrwała Temida, a z rzymskich – Iustitia. Nie rozróżnia się ich. To efekt wieków, kiedy dominowała łacina, a klasyczne wyobrażenia przystosowywano do zasad chrześcijańskich. Dike zlała się z Themis i Iustitią, jako „Sprawiedliwość – Iustitia”, jedna z najważniejszych chrześcijańskich cnót. W ten sposób średniowieczni i nowożytni twórcy przenosili do współczesności starożytne wyobrażenia.

Przedstawiona na czwartej stronie okładki personifikacja Sprawiedliwości powstała w Rzymie w 1568 r. i jest jednym z najoryginalniejszych dzieł włoskiego, mało znanego rytownika Mario Cartaro (ok. 1540-1620). Niewątpliwie zwraca uwagę suknia z elementami uzbrojenia oraz jasny łuk wieńczący wzgórze, w kierunku którego zmierza personifikacja Sprawiedliwości. Rycina odpowiada greckim wyobrażeniom Dike i Astrei, a elementy zbrojne w ubiorze to wpływ chrześcijaństwa – wszak w symbolice cnoty Sprawiedliwości miecz to kara, ale i obrona, zaś waga to równowaga wyznaczająca granicę między prawem i bezprawiem, to także nieuchronne przeznaczenie.

AJR