Ludwik Gumplowicz (1838-1909). Życie i działalność naukowa

Z postacią Ludwika Gumplowicza po raz pierwszy zetknąłem się relatywnie niedawno, prowadząc w 2021 r. badania naukowe dotyczące Romualda Hubego, a w szczególności jego wkładu w systematykę i rozwój prawa karnego. Uczeni przez długi czas utrzymywali ze sobą bogatą i nader intersującą korespondencję listowną^[1]. Życie i dorobek naukowy Ludwika Gumplowicza zafrapowało mnie. Był naukowcem formatu światowego. Na całym świecie jest uważany za twórcę socjologii. Jako jurysta wciąż natomiast pozostaje postacią niemal zupełnie zapomnianą. Do jego poglądów prawnych warto jednak wrócić - nie tylko chwilowo, lecz by zapoznać się z nimi nieco bliżej. Nie chodzi o to, że Gumplowicz jest „zapomnianym klasykiem” i po prostu wypada jego dorobek prawny przypomnieć. Jest to co prawda powód w zupełności wystarczający, aczkolwiek są też inne. Pośród nich na pierwszy plan wybija się niezmienna aktualność zapatrywań Gumplowicza na naczelne instytucje społeczne.

Ludwik Gumplowicz (1838-1909) to przykład osoby, która z racji swego pochodzenia i poglądów doświadczyła wielu sytuacji życiowo niekorzystnych i właściwie została przymuszona do emigracji przez lokalne środowisko. Nie brak było również w jego życiu zdarzeń dużo bardziej tragicznych. Niezwykle ciekawy życiorys, przez wzgląd na rangę dokonanych badań socjologicznych oraz wkładu, jaki poczynił dla rozwoju tej nauki, został jednak w literaturze socjologicznej przedstawiony dość wnikliwie^[2]. Z tej przyczyny wypada poprzestać mi jedynie na opisaniu go w sposób relatywnie skomprymowany, aczkolwiek oddający główne, przełomowe, wydarzenia.

Otóż Ludwik Gumplowicz urodził się w rodzinie żydowskiej, w Stanisławowie na Galicji. W ówczesnym czasie była to część Austro-Węgier. Jego ojcem był Abraham Gumplowicz, który prowadził powszechnie znany sklep tekstylny na Kazimierzu, a później wypożyczalnię książek. W 1857 roku młody Gumplowicz rozpoczął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Pod koniec studiów przez rok wzbogacał jeszcze swą wiedzę w Wiedniu. Po powrocie ukończył studia, a następnie, w 1864 r., uzyskał stopień doktora prawa. Podstawą nadania stopnia była rozprawa pt. „Zadania ze wszystkich umiejętności prawnych i politycznych”. Pracował jako prawnik (wykonywał zawód adwokata, zajmując się sprawami karnymi). Prowadził też działalność publicystyczną w lwowskim „Dzienniku Literackim” oraz warszawskiej „Jutrzence”. Później jeszcze był członkiem redakcji dziennika „Kraj”, założonego przez Adama Sapiehę. Jednocześnie wyraźnie obecne zainteresowania problemami społecznymi i politycznymi skłoniły go do podążenia w kierunku badań nad społeczeństwem. Jego dalsze starania o awans naukowy na rodzimym uniwersytecie okazały się jednak bezskuteczne. W 1868r. odmówiono mu habilitacji wskazując, że nie prowadzi badań o charakterze obiektywnym^[3]. Nie muszę chyba dodawać, że taka ocena to dla każdego naukowca spora ujma. Podstawą ubiegania się o ten stopień naukowy były de facto  dwie prace. Pierwsza z nich zatytułowana „Wola ostatnia w rozwoju dziejowym i umiejętnym. Rys prawno-historyczny”, zaś druga „Prawodawstwo polskie względem Żydów”. Nota bene ten ostatni nurt zainteresowań naukowych Gumplowicza wyraźnie korelował z Romualdem Hube i stał się później podstawą ich dość bliskiej znajomości. Recenzentami w postępowaniu habilitacyjnym byli, dawno przecież zapomniani, profesor Piotr Burzyński, zajmujący się historią prawa polskiego oraz profesor Udalryk Heyzman, specjalista z zakresu prawa kanonicznego. W konsekwencji tego wydarzenia oraz pewnych innych okoliczności zaistniałych w życiu prywatnym stało się jasne że jego plany naukowe w Krakowie nie będą mogły zostać zrealizowane^[4]. Na dalsze losy wpływ miała rada Gustawa Demeliusa, krakowskiego wykładowcy prawa, który jednocześnie pracował również na uniwersytecie w Grazu. Po dłuższym namyśle Gumplowicz zdecydował się na wyjazd do Austrii. Praca zawodowa, którą wykonywał wówczas w Krakowie, nie sprawiała mu bowiem należytej satysfakcji. Kraków opuścił w 1875r. dość niechętnie, będąc przewlekle zawiedziony nieudanym podejściem do wyższego stopnia naukowego i jednocześnie już skonfliktowany z krakowskim środowiskiem naukowym^[5]. Jak wskazują biografowie Gumplowicza cechą, którą przejął po swym ojcu, była intelektualna niezależność, która zwykle naraża człowieka na towarzyski ostracyzm^[6]. Najprawdopodobniej to właśnie ta cecha zamknęła mu bezpowrotnie wrota do kariery w Krakowie. Warto jednak wspomnieć, że zarzewiem konfliktu z konserwatywnym środowiskiem naukowym była jego jawna i nośna postawa deprecjonująca duchowieństwo oraz kościół katolicki. Nie bez znaczenia było też oczywiście żydowskie pochodzenie – przypadki nadania stopnia doktora habilitowanego osobom wyznania niechrześcijańskiego były wtedy zjawiskiem wyjątkowym^[7]. Na ten stan rzeczy nie mogła mieć wpływu znaczna asymilacja Gumplowicza ze społeczeństwem polskim. Nie był to zresztą przypadek odosobniony, a w tle wielu z nich jawiła się ludzka obawa o konkurencję^[8]. Osiadł finalnie w Grazu, gdzie otrzymał posadę na tamtejszym uniwersytecie. Lubiany przez studentów, dystansował się od polskich nauczycieli akademickich. Prowadził wówczas dalszą, zdecydowanie bardziej intensywną, a zarazem nieco inaczej ukierunkowaną działalność naukową, która w nieco późniejszym czasie pozwoliła mu stać się jednym z pionierów socjologii. Wykładał i pisał w języku niemieckim. W 1876r. otrzymał swój pierwszy awans na obczyźnie, którym było stanowisko docenta na Uniwersytecie w Grazu. Relatywnie późno, bo dopiero w 1892r. otrzymał tytuł profesora zwyczajnego w zakresie prawa państwowego. Trzeba podkreślić, że mimo emigracji Gumplowicz nadal utrzymywał wcześniejsze relacje z krajem. Publikował w czasopismach takich jak: „Prawda”, „Ateneum”, „Przegląd Filozoficzny” czy „Przegląd Historyczny”. Czuł się Polakiem. Odrzucił też zgermanizowaną formę imienia i nazwiska, a w jego domu rozmawiano po polsku. Nostalgia i żal jest zresztą wprost zapisana w różnych listach Gumplowicza, ale bodaj najczęściej do R. Hubego^[9]. Odnaleźć tam można następujący fragment: „(…) Serdeczne dzięki za list, którym mnie zaszczycić chciałeś. Sprawił on radosną chwilę tułaczowi, banicie z kraju, który w obczyźnie ukrywa żal do rodaków, odmawiających mu w rodzinnem mieście i na krajowych uniwersytetach stanowiska naukowego, na któremby mógł pracować dla kraju i służyć ojczystej literaturze (…)”. Jak możemy wyczytać w innym z listów Gumplowicza (do L. Horowitza)^[10] był on mimo wszystko ze swego życia kontent. Cieszył się m. in. z rychłego wydania „Sozialphilosophie”, który traktował jako swój „łabędzi śpiew”. Ta praca, w Polsce znana jako „Filozofia społeczna”, stanowi jedną z jego najbardziej doniosłych publikacji^[11].

 Godzi się wspomnieć, że małżeństwo Gumplowiczów miało dwóch synów. Starszy, Maksymilian był prawnikiem, historykiem oraz lektorem języka polskiego. Brał aktywny udział w życiu polonii, będąc ciężko, a jednocześnie platonicznie zakochany w starszej od siebie Marii Konopnickiej. Wskutek niespełnionej miłości w 1897r. popełnił samobójstwo – zastrzelił się pod drzwiami jej mieszkania. Śmierć syna odcisnęła na nim spore piętno. Mimo tego prowadził dalszą pracę naukową. Podejmował też liczne starania o wydanie drukiem prac naukowych syna.  Młodszy syn, Władysław, był natomiast z wykształcenia lekarzem. Zagorzały socjalista, po pobycie w Szwajcarii wrócił do Krakowa, gdzie współredagował „Gazetę Robotniczą” oraz działał w PPS. Habilitował się z antropologii w Wolnej Wszechnicy Polskiej, następnie został profesorem. Zmarł w Warszawie, w roku 1942^[12].

W 1908r. Ludwik Gumplowicz przeszedł na emeryturę, będąc uniwersyteckim profesorem honorowym. Z tym wydarzeniem połączony został jubileusz 70 lecia uczonego, któremu towarzyszył kongres naukowy. Wzięli w nim udział naukowcy z całego świata, a zwieńczeniem debat było powołanie Towarzystwa Socjologicznego w Grazu. W nieodległym czasie znacznie pogorszył się stan zdrowia Gumplowicza. Cierpiał na nowotwór języka.

W podobnej sytuacji zdrowotnej znajdowała się jego żona, która – po utracie jednego oka, zmagała się z chorobą drugiego, prowadzącą do bezwzględnej utraty wzroku. Stan zdrowia pchnął ich do tragicznej w skutkach decyzji o pozbawieniu życia. Oboje popełnili samobójstwo 19 sierpnia 1909r., częstując się wzajemnie cyjankiem potasu. Nie trzeba już bliżej wyjaśniać, że śmierć uczonego oraz okoliczności, wskutek których do niej doszło, odbiły się donośnym echem w środowisku naukowym na całym świecie. Nekrologi pojawiały się między innymi w prasie austriackiej, polskiej, angielskiej czy amerykańskiej.

Pozostaje też rzeczą w pewnym sensie znamienną, że losy Ludwika Gumplowicza są analogiczne względem Juliusza Makarewicza^[13], znamienitego karnisty czasów nieco tylko późniejszych. Iunctim jest tu nader wyraźne. Z jednej strony to odrzucenie przez rodzime środowisko naukowe, implikujące emigrację oraz konieczność prowadzenia badań naukowych poza granicami kraju. Efekt tej działalności znacznie natomiast wykraczał poza pole lokalnego oddziaływania. Charakterystyczne jest również i to, że swą naukową miarą obydwaj przekroczyli swe epoki, a więc nie tylko rodzimych, polskich oraz krakowskich, ale i światowych przedstawicieli ówczesnej nauki. Ich wkład naukowy wydatnie przyczynił się do rozwoju dyscyplin, które reprezentowali. Rzeczą wysoce specyficzną na tym tle pozostaje jednak, że Ludwik Gumplowicz de facto zmienił dyscyplinę naukową, którą reprezentował, z prawnika stając się socjologiem. To właśnie na niwie swej nowej dyscypliny naukowej, którą współtworzył, odniósł największe triumfy. Mało znany jest fakt, że Ludwik Gumplowicz zrecenzował, zresztą w sposób dość entuzjastyczny, jedną z ważniejszych prac  Juliusza Makarewicza, w oparciu o którą ten podjął próbę uzyskania prawa wykładania^[14]. Gumplowicz wskazał tam m. in. „Das Buch ist ungemein anregend; es zeugt von selbstständigem und tiefem Denken und es hat das schwierige Problem des sog. «natürlichen» Verbrechens unzweifelhaft bedeutend gefördert. Man wird dem Verfasser, einem Polen, einige Härten im deutschen Ausdruck, die jedoch das Verständnis nirgends stören, zu Gute halten”^[15]. Praca ta została jednak poddana zdecydowanej krytyce przez krakowskiego luminarza prawa karnego Edmunda Krzymuskiego^[16], co finalnie zdeterminowało konieczność emigracji Makarewicza i podjęcia zatrudnienia w 1907r. na uniwersytecie we Lwowie. Kilkadziesiąt lat wcześniej w zbliżonych okolicznościach, acz w zdecydowanie innym kierunku, zmuszony był podążyć Ludwik Gumplowicz.

Aktywność naukowa Ludwika Gumplowicza na Uniwersytecie w Grazu była niezwykle owocna. Tam opublikowane zostały jego najważniejsze prace, stanowiące fundamenty socjologii. Pośród najbardziej doniosłych można wymienić w porządku chronologicznym: „Rasse und Staat” (1875), „Philosophisches Staatsrecht” (1877), „Rechtsstaat und Sozialismus” (1881), „Der Rassenkampf” (1882), „Grundriss der Soziologie” (1885), „Soziologie und Politik” (1892), „Geschichte der Staatstheorien” (1905), „Allgemeines Staatsrecht” (1897, 1907), „Sozialphilosophie im Umriss” (1909). Ta ostatnia praca ukazała się już po śmierci Gumplowicza. Jego bodaj najważniejsze dzieło to „Rasse und Staat" (Rasa i kultura) z 1875r., w którym podjął problematykę wpływu rasy i kultury na rozwój społeczny. Przedstawił tam badania wykazujące jak różne grupy etniczne i kulturowe wpływają na kształtowanie społeczeństwa. Chodzi tu nie tylko o różnice między grupami, lecz także o ich wzajemne interakcje i konflikty. Zrozumienie zachodzących w tych sferach dynamik uznawał za kluczowe dla opracowania skutecznej polityki społecznej i dobrego prawa, które łącznie powinny być koherentne i sprawiedliwe. Zainteresowanie tymi obszarami aktywności społecznej było najprawdopodobniej wynikiem doświadczeń życiowych Gumplowicza, na które nie bez wpływu pozostawało jego żydowskie pochodzenie oraz uczestnictwo w powstaniu mającym miejsce w 1863 r. Jego wszystkie publikacje artykułowe miały niezmiennie charakter interdyscyplinarny, a były publikowane w rozmaitych czasopismach naukowych na całym świecie. Stąd właśnie teorie Gumplowicza przyczyniły się nie tylko do rozwoju samej socjologii, czy antropologii społecznej, lecz również teorii prawa. Jego książki do dzisiaj są natomiast ogromnie popularne wśród socjologów. Jeszcze za życia naukowca były tłumaczone na wiele języków i publikowane między innymi w USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Rosji, Francji czy Hiszpanii. Znamienne więc, że mimo świadomości swej pozycji stale chował urazę do środowiska naukowego w Krakowie^[17].

Gumplowicz, prawdopodobnie na skutek doświadczeń własnych, płynących z przynależności do izolowanej grupy społecznej, stworzył pojęcie "konfliktu rasowego", mające na celu wyjaśnienie zjawisk społecznych i politycznych poprzez analizę interakcji między różnymi grupami etnicznymi i kulturowymi. Był krytykiem tradycyjnych teorii ewolucyjnych, które zakładały, że społeczeństwa rozwijają się w sposób linearny. Sugerował, że zmiany społeczne są wynikiem konfliktów i konfrontacji między różnymi grupami. Jego prace miały wpływ na wielu późniejszych myślicieli, w tym na przykład Maxa Webera i Georga Simmela. Prócz działalności akademickiej angażował się również w życie społeczne i polityczne. Jego idee były często uznawane za kontrowersyjne, między innymi przez wzgląd na fakt, że były często związane z koncepcją konfliktu, jako motoru zmian społecznych. Gumplowicz argumentował generalnie, że społeczeństwa rozwijają się nie tyle w wyniku harmonijnego współżycia, co wskutek konfliktów. Akcentował znaczenie rasy, kultury oraz klasy społecznej w kształtowaniu relacji społecznych. Uważał, że te grupy stale rywalizują o zasoby, władzę i wpływy, co prowadzi właśnie do napięć i konfliktów. Jego wpływ na rozwój nauki był bezdyskusyjnie znaczący, zwłaszcza w kontekście krytyki ewolucjonizmu, który dominował w ówczesnych czasach. Podkreślał, że historia społeczna jest znacznie bardziej złożona i nieprzewidywalna, niźli sugerowały to teorie ewolucyjne. Wprowadzenie pojęcia konfliktu rasowego miało na celu ukazanie, jak różne grupy społeczne mogą wpływać na siebie nawzajem, co jest szczególnie aktualne w kontekście współczesnych badań nad etnicznością i tożsamością kulturową. Obecnie jest uznawany za jednego z prekursorów socjologii. Jego prace były jednymi z pierwszych, które próbowały zrozumieć społeczeństwo poprzez analizę grup społecznych, ich interakcji i konfliktów. Koncepcje dotyczące rasy, kultury i konfliktu miały natomiast wpływ na rozwój teorii społecznych, zarówno w Europie, jak i w Ameryce. Jego dzieła wciąż inspirują badaczy zajmujących się tematyką etniczności, tożsamości kulturowej i relacji między grupami.

Generalnie rzecz ujmując metodę socjologiczną uznawał także za jedną z naczelnych dla analizy państwa i rządzących w nim zależności. Akcentował asocjacje społeczne, implikowane interakcjami jednostek i grup, które oddziałują na tworzenie się i kształt struktur społecznych oraz politycznych. Naukowo interesował się prawem państwowym oraz prawem administracyjnym, do czego wykorzystywał perspektywę socjologiczną^[18]. Poglądy Ludwika Gumplowicza podkreślają kontekst otoczenia, w którym prawo funkcjonuje, a także wielość czynników wpływających na jego kształt. Całokształt tych myśli wpływał na rozwój zarówno badań socjologicznych, jak i prawnych epoki mu współczesnej. Są jednak nadal żywotne, a przede wszystkim pożyteczne w procesie koncepcyjnym badań społeczeństwa, państwa i prawa. Trafność myśli Gumplowicza była natomiast niewątpliwie odzwierciedleniem jego szerokich zainteresowań, zdecydowanie wykraczających poza samo prawo w ujęciu dogmatycznym, a koncentrujących się na różnych płaszczyznach relewantnych tak od strony społecznej, jak i filozoficznej.

Gumplowicz jako naukowiec to przede wszystkim postać o znaczeniu globalnym, powszechnie znany jako twórca socjologii. W swej działalności naukowej badał przede wszystkim zależności w społeczeństwie, a ściślej rzecz ujmując analizował różnego rodzaju grupy (warstwy)  społeczne i rządzące nimi zależności, zarówno w skali mikro, jak i makro. Koncepcje rasy, kultury oraz konfliktu społecznego, jako wyniki rozwoju ustroju państwowego, bez wątpienia stały się przyczynkiem do dalszych badań i ewolucji teorii społecznych. Są wciąż aktualne i inspirujące. Jego dorobek naukowy z zakresu prawa, choć obecnie jest niemal zapomniany, z pewnością zasługuje na ponowne odkrycie, ze względu na swoją niezmienną aktualność. Zajmował się głównie teorią państwa i prawa, rzecz jasna przy wykorzystaniu instrumentarium socjologicznego. Wbrew ogólnemu mniemaniu jego wiodące dzieło, „System socjologii” w przeważającej mierze jest traktatem o teorii państwa. Można skonstatować, że był bodaj pierwszym przedstawicielem, obecnej po dziś dzień, szkoły socjologicznej w nauce o państwie i prawie. Kreował jej fundamenty. Jego teorie socjologiczne bazowały na monizmie, postrzeganej jako metoda interpretacji rozmaitych zjawisk oraz determinizmie, rozumianym jako podleganie tym samym prawom holistycznego rozwoju. Bez wątpienia poglądy Ludwika Gumplowicza, zarówno z dziedziny prawa, jak i socjologii, zapoczątkowały relewantne przemiany w naukach społecznych i sprowokowały ich dalszy postęp. Opisane okoliczności, powiązane z niezwykle interesującymi oraz nad wyraz tragicznymi losami jego życia, nakazują uznać go za postać nie tylko wybitną, ale i interesującą historycznie. Sprawia to również, że wręcz nieodzowne stało się przypomnienie, choćby w ogólnym zarysie, jego spuścizny naukowej.