Ramy i metafory w kulturze prawnej – esej o metodologii nauk kognitywnych w badaniu mediacji

Słowa są narzędziem pracy zarówno dla prawnika, badacza prawa, językoznawcy, jak i mediatora. Niezależnie jednak od języka i profesji słowa mają taką cechę, że przywołują wiedzę. W naukach prawnych widać wyraźnie, jak jedno słowo w języku prawnym np. zapis przywołuje całą domenę wiedzy z zakresu prawa cywilnego (czyli dział III kodeksu cywilnego). Jest to zupełnie inna domena wiedzy niż w języku potocznym, gdzie wiedza przywoływana pojęciem zapis jest wieloraka, bo mieści w sobie i zapisy na studia i do lekarza, czy rejestrowanie danych na dysku, a dopiero gdzieś w dalszym znaczeniu specyficzny prawniczy sens^[1].

Językoznawca kognitywny Zoltán Kövecses twierdzi, że „myślimy o kulturze jako o złożonej sieci ram interpretacyjnych”^[2]. Nie inaczej jest z kulturą prawną. Te ramy interpretacyjne to wspólne danej zbiorowości sposoby pojmowania świata, gdzie „rozumienie przybiera postać mentalnych reprezentacji ustrukturyzowanych  (…) za pomocą modeli kulturowych, czyli ram pojęciowych”^[3]. Ramy to zbiory powiązanych ze sobą wzajemnie elementów wiedzy na jakiś temat – np. MEDIACJI, PROCESU SĄDOWEGO ale też TERAPII^[4]. Mediacje jako jedna z „alternatywnych metod rozwiązywania sporów” są peryferyjnym elementem kultury prawnej, a wiedza o mediacjach jest na skraju ramy wiedzy o prawie. Ten fakt pozycjonuje badania mediacji w niezbyt dogodnym położeniu metodologicznym dla prawnika. Niecelowe jest badanie mediacji narzędziami dogmatyki prawa, bo przepisy o mediacjach to raptem kilka artykułów w kodeksach postępowania^[5]. Jednocześnie nie ma łatwego dostępu do decyzji, które mediator podejmuje w trakcie postępowania mediacyjnego ze względu na restrykcyjnie rozumianą tajność mediacji w porównaniu do jawnego procesu sądowego z udziałem publiczności. Alternatywność mediacji obliguje do sięgnięcia po alternatywne metody.

W takich badaniach przydają się narzędzia językoznawstwa kognitywnego (czyli nauki o języku w kontekście tego użytkownicy języka poznają świat, zdobywają wiedzę i myślą). Te metody dają większe możliwości niż dogmatyka prawnicza wobec interdyscyplinarnych zjawisk takich jak mediacje. Nauki kognitywne oferują  narzędzia: ramy kognitywnej, modelu poznawczego, domeny: pojęciowej, źródłowej, docelowej oraz metafory konceptualnej.

Celem eseju jest wykazanie, że kulturę prawną (w zakresie mediacji) da się analizować za pomocą narzędzi językoznawstwa kognitywnego. Osiągnę ten cel najpierw wyjaśniając wymienione wyżej pojęcia na przykładach dotyczących  kultury prawnej – przede wszystkim elementu BEZSTRONNOŚĆ wspólnego ramom SĄD i MEDIACJIE. Następnie zidentyfikuję elementy ramy MEDIACJE  i na jej tle przedstawię wstępne badania wywiadów z mediatorami ukazujące, jak mediatorzy konceptualizują swoją rolę w mediacjach.

W pracy najważniejsze będą pojęcia ramy kognitywnej oraz metafory konceptualnej.  Ramy to zbiory wiedzy na jakiś temat^[6]. Tymczasem metafory konceptualne to mechanizmy pozwalające zrozumieć pojęcia abstrakcyjne (takie jak SPRAWIEDLIWOŚĆ) w kategoriach tego, co jest wokół nas, czego doświadczamy fizycznie (np. jak percepcja równego, a więc sprawiedliwego, odmierzania materiału, które poprzez metaforę rzutujemy na odmierzanie sprawiedliwości, które musi być współmierne do czynu sprawcy)^[7]. Dzięki metaforom mówimy o pojęciach abstrakcyjnych używając leksyki pochodzącej prototypowo z innej dziedziny. Czyli np. o elemencie ramy MEDIACJE, którym jest BEZSTRONNOSĆ mówimy (ale też myślimy) używając elementu RÓWNOWAGA z ramy DOŚWIADCZENIE FIZYCZNE. Takie myślenie zamyka się w metaforze konceptualnej BEZSTRONNOŚĆ to RÓWNOWAGA, a STRONNICZOŚĆ to PRZECHYLENIE (w kierunku jednej ze stron). Mediator może różnie postrzegać swoją rolę i przez to może także wychodzić poza etykę zawodową, nakazującą bezstronność. Metafory konceptualne są dobrymi wskaźnikami pułapek myślenia, w których dany mediator się znajduje, nawet nieświadomie traktując swoją rolę niezgodnie z etycznym postulatem bezstronności – np. naruszając swoją bezstronność przez „wydawanie” wyroku na korzyść jednej ze stron.

Niniejsza praca jest próbą sprawdzenia, na ile metody językoznawstwa kognitywnego – a precyzyjniej semantyki ram - pozwalają badać domenę nauk prawnych. Ten główny cel zamyka się w tezie, że MEDIACJE stanowią ramę, w której mieści się pojęcie BEZSTRONNOŚĆ (teza 1). Ponadto dla pojęcia BEZSTRONNOŚĆ istnieje bardziej abstrakcyjna rama, w której mieści się zarówno BEZSTRONNOŚĆ MEDIATORA jak i BEZSTRONNOŚĆ SĘDZIEGO jako konkretyzacje abstrakcyjnego schematu (bezstronne) POSTĘPOWANIE (teza 2). Z kolei analiza wypowiedzi mediatorów, dokonana za pomocą semantyki ram i teorii metafor konceptualnych, pozwala zobaczyć, jak poszczególni mediatorzy konceptualizują swoją rolę. Czyli z wiedzy o tym jak o niej mówią, można dojść do tego jak o tej roli myślą. Badane wypowiedzi są pełne metafor, które wskazują, że mediatorzy odmiennie określają swoją rolę w mediacji, być może wychodząc poza bezstronność wpisaną w idealną rolę mediatora (teza 3).

W pracy najpierw przedstawię narzędzia oferowane przez językoznawstwo kognitywne przydatne w analizie pojęcia kultury prawnej (w rozdziałach od 2 do 5). Omówię pojęcia ram, domen i metafor na przykładach wziętych z kultury prawnej, a przede wszystkim na elemencie BEZSTRONNOŚĆ, który jest wspólny wielu ramom: MEDIACJA, SĄD. Wykażę, że dla BEZSTRONNOŚCI istnieje bardziej abstrakcyjna rama, w której mieści się zarówno BEZSTRONNOŚĆ MEDIATORA jak i BEZSTRONNOŚĆ SĘDZIEGO jako konkretyzacje abstrakcyjnego schematu. Następnie odniosę te narzędzia do przykładowego case study wypowiedzi trójki mediatorów: karnistki, cywilistki oraz mediatora o wykształceniu pedagogicznym (rozdział 6). Przeanalizuję ich wypowiedzi, wyciągając z nich wyrażenia wskazujące na użycie metafor konceptualnych, pokazując jakie elementy ramy MEDIACJE badani mediatorzy są skłonni wyciągać na plan pierwszy.

W ten sposób sprawdzę, czy osobiste cechy mediatora (np. wykształcenie) wpływają na stosowane metafory i czy może wskazują na potencjalne zagrożenia bezstronności mediatora. Takie case study będzie też sprawdzeniem, czy narzędzia ram i metafor przydają się w praktyce w badaniach kultury prawnej w takich skrajnych zjawiskach jak mediacje, będące na przecięciu prawa, psychologii i innych dziedzin wiedzy.