2024, t. 7, nr 2 (14), poz. 16

2024, vol. 7, No. 2 (14), item. 16

2024-12-31

wyświetleń: 23 |

Mikołaj Pietrowski

Terminologia związana z posiadaniem i własnością w Zwodzie praw Imperium Rosyjskiego. Przyczynek do dyskusji nad recepcją prawa rzymskiego w XIX-wiecznej Rosji

W artykule omówiono zagadnienie recepcji romanistycznej terminologii z zakresu prawa rzeczowego (posiadanie i własność) w Zwodzie Praw Imperium Rosyjskiego z 1835 r. Celem pracy jest zbadanie, dlaczego rosyjski ustawodawca w omawianym akcie prawnym określił prawa związane z własnością i posiadaniem w sposób nieostry. Analizie terminologicznej zostały poddane rosyjskie określenia ustawowe takie jak władienije (ros. владение) oraz sobstwiennost’ (ros. собственность). Rozważania uzupełniono odwołaniami do głosów ówczesnej doktryny (Fiodor Moroszkin, Dmitrij Mejer i Gabriel Szerszeniewicz). Przedstawiono także pokrótce sam proces prac kodyfikacyjnych i poddano analizie wpływ założeń przyjętych przez czołowych twórców Zwodu praw na występowanie na przestrzeni tego aktu prawnego owej nieścisłości terminologicznej. Wykorzystano metodę historyczno-prawną.

Pojęcia kluczowe: własność, posiadanie, prawo rzymskie, Swod zakonow, prawo rzeczowe, Rosja

*Mikołaj Pietrowski, Uniwersytet Szczeciński, ORCID 0009-0006-4254-7823

Wprowadzenie

Przyglądając się historii rosyjskiego prawa prywatnego pod kątem obecności w niej prawa rzymskiego^[1], warto zwrócić uwagę na używaną przez rosyjskiego prawodawcę terminologię odnoszącą się do prawa rzeczowego, a konkretniej do instytucji posiadania i własności. Szczególne zainteresowanie budzi frazeologia cywilistyczna zapożyczona z Zachodu, a następnie wykorzystana w Zwodzie praw Cesarstwa Rosyjskiego (ros. Свод законов Российской империи)^[2]. Owa kodyfikacja, która weszła w życie 1 stycznia 1835 roku, stanowiła owoc wysiłków wielu pracujących w Rosji komisji kodyfikacyjnych i okazała się jednym z pierwszych znaczących źródeł prawa, w którym usystematyzowano rodzime prawo oraz podjęto próbę klaryfikacji wielu prawniczych terminów. Autorzy tomu X, gdzie znalazły się regulacje odnoszące się m.in. do prawa rzeczowego^[3], postanowili skorzystać z rozwiązań wypracowanych jeszcze przez Rzymian, a następnie uporządkowanych przez naukę niemiecką^[4]. Zapewne liczyli na to, że dzięki mającym antyczny rodowód narzędziom uda im się wprowadzić do prawa rosyjskiego nową jakość przez wyraźne oddzielenie posiadania (łac. possessio) od własności (łac. dominium, proprietas).

Prawodawcy rosyjskiemu w XIX wieku znane było wypracowane na gruncie prawa rzymskiego rozróżnienie na własność rozumianą jako prawo (łac. proprietas) oraz posiadanie (łac. possessio) rozumiane jako fakt połączony z wolą władania przedmiotem dla siebie (łac. animus rem sibi habendi; animus dominii)^[5]. Był również obeznany z antycznymi podziałami posiadania na rodzaje^[6]. Niemniej notorycznie zdarza się, że zarówno stan faktyczny jak i prawo opisuje on za pomocą tego samego terminu. Określając podmiot, któremu przysługuje prawo własności, ustawodawca posługuje się terminem władieliec (ros. владелец), a samo prawo własności oddaje jako władienije (ros. владение). Wyraźnie preferuje przy tym pojęcie władieliec względem powstałego później (ale bardziej precyzyjnego i lepiej oddającego istotę rzymskiego dominus) terminu sobstwiennik (ros. собственник). W ten sam sposób określa jednak również posiadanie. We wspomnianej wyżej części rosyjskiej kodyfikacji pojawia się przez to chaos pojęciowy^[7].

Powód naruszenia w Zwodzie praw przestrzeganej zazwyczaj przez zachodnich kodyfikatorów zasady dogmatycznej spójności i dopuszczenia wieloznaczności pojęć nie jest znany. Próba rozwikłania tej zagadki przez zrzucenie winy na brak profesjonalizmu redaktorów byłaby rozwiązaniem płytkim i powierzchownym. Należy wziąć pod uwagę raczej czynnik kulturowy i historyczny. Charakterystyczne jest bowiem dla Rosjan pojmowanie wszystkiego przez pryzmat własnej tradycji i kultury, co często prowadzi do wypracowania unikatowych na skalę światową rozwiązań. Jak podkreśla Iwan Jesaułow: „W tradycji rosyjskiej kategorię prawa z dawien dawna przeciwstawiano »łasce« i dlatego ma ona z reguły negatywne konotacje. Przestrzeganie zasad prawa rozumiane jest jako niewola i podporządkowanie się konieczności; jako przykazania pochodzące nie od Boga lecz »wymyślone« przez człowieka (np. prawo rzymskie); jako granice abstrakcyjnej »normy«, niezdolnej przewidzieć różnorodności konkretnych życiowych kolizji; jako »martwa litera« zabijająca życie i przeszkadzająca zbawieniu duchowemu; jako coś przeciwstawnego Królestwu Bożemu. Zasady prawne są aksjologicznie obce wierze prawosławnej. Oswobodzenie się z więzów prawa formalnego jest orientacją idealną dla Rosji”^[8]. Odbiciem tego zjawiska może być właśnie wysoce niespójny system pojęciowy prawa rzeczowego przyjęty w Zwodzie praw.

Geneza kodyfikacji

Powstanie Swodu zakonow nie stanowi przedmiotu niniejszego opracowania. Warto jednak pokrótce przedstawić genezę kodyfikacji, gdyż będzie ona miała znaczenie dla przedstawionych dalej wywodów. Od czasów Piotra I liczne komisje (w sumie było ich 10) powoływane przez rosyjskich monarchów miały na celu opracowanie tzw. „nowego ułożenia” (ros. новое уложение), czyli uporządkowanego zbioru wszystkich aktów prawnych, jakie weszły w życie od czasów Ułożenia Soborowego^[9] z 1649 r. Ich prace cechowały jednak nieefektywność i powolność powodowane przez częste zmiany władzy oraz przestarzałe metody działania.^[10] Dopiero komisja ustanowiona (a raczej zreorganizowana) ukazem cara Aleksandra I^[11] w roku 1804 wytyczyła przed sobą jasne cele i narzuciła sobie odpowiednią dyscyplinę pracy. Michaił Spieranskij^[12], jedna z najważniejszych osób odpowiedzialnych za powstanie tekstu Zwodu praw, podkreślał, że tym razem zadaniem, które postawili przed sobą uczeni, było uzupełnienie i ulepszenie praw rosyjskich zgodnie z ośmioma zasadami. Bliżej opisał je angielski filozof Francis Bacon^[13]. Rosjanie ich aplikację dostrzegali jednak już w kodyfikacji justyniańskiej, którą traktowali jako wzorzec dla siebie.

Jak podkreśla Grzegorz Smyk: „Prace Komisji Kodyfikacyjnej miały dwojaki charakter. Pierwszy, przygotowawczy, polegał na zebraniu całości aktów prawnych prawa rosyjskiego począwszy od 1649, tj. od Sobornogo Ułożenija, aż do 1825 r., tj. śmierci cara Aleksandra I. Jego efektem było 45-tomowe wydawnictwo, zatytułowane Połnoje sobranije zakonow Rossijskoj impierii, czyli Pełny zbiór praw Cesarstwa Rosyjskiego, obejmujące w porządku chronologicznym całość prawodawstwa rosyjskiego. Powstanie tego wydawnictwa było zadaniem wymagającym ogromnego nakładu pracy, jeżeli zważyć, że zebrano w sumie ponad 50 tysięcy aktów prawnych, niespójnych i rozproszonych w poszczególnych urzędach i archiwach. Cechą prawodawstwa rosyjskiego tej doby było bowiem stanowienie aktów prawnych zindywidualizowanych, kierowanych bezpośrednio do zainteresowanych adresatów i przy tym nigdzie nierejestrowanych. Pełny zbiór praw Cesarstwa Rosyjskiego stał się podstawą drugiego, ostatecznego etapu prac kodyfikacyjnych, który poprzez posortowanie i rewizję zgromadzonego materiału, doprowadził do celu ostatecznego, czyli powstania w latach 1832 – 1835, zbioru praw usystematyzowanego tematycznie, tj. Zwodu praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod zakonow Rossijskoj impierii)”^[14].

W pracach komisji podejście nowoczesne przeplatało się z różnorako okazywanym szacunkiem dla tradycji^[15]. Spieranskiemu, który nadawał ton obradom, przyświecała sentencja wspomnianego już Francisa Bacona: Structura nova aeternum legum^[16]. Ciekawe refleksje prezentuje w związku z tym Marc Raeff: „Benthamowska idea opracowania całkowicie nowego zestawu norm prawnych nie była dobrze dostosowana do Rosji w tamtym czasie. Prawo rzymskie czy Kodeks Napoleona nie mogły być stosowane bezpośrednio, ponieważ brakowało tradycji dobrze opracowanego wcześniej prawa cywilnego. W związku ze swoimi studiami nad niemiecką literaturą romantyczną, Speranski zapoznał się również z historyczną szkołą prawa i pismami jej głównego orędownika – Savigny’ego. W rezultacie stał się świadomy – nawet jeśli nie w pełni zdawał sobie z tego sprawę – wartości praw tworzonych i definiowanych przez historyczną ewolucję narodu”^[17]. Dobrze się złożyło, ponieważ panujący od 1825 r. car Mikołaj I pragnął po pierwsze kodyfikacji prawa rodzimego i nie był zwolennikiem radykalnych zmian w prawodawstwie^[18].

Prace nad kodyfikacją posuwały się naprzód powoli ^[19]. Poszczególne artykuły Zwodu praw mozolnie wykuwano przeto z aktów prawnych wydawanych na przestrzeni prawie 200 lat. Starszy materiał dzielono co najwyżej (znowu według zaleceń Bacona) na drobniejsze części (per centones), po czym porządkowano według kryterium poszczególnych gałęzi prawa. Spieranskiemu bliskie były zapewne również idee przejęte od najsłynniejszych zachodnioeuropejskich propagatorów kodyfikacji. Należał do nich m.in. wspomniany już wyżej Jeremy Bentham, który w kodyfikacji widział najlepszą możliwość zapewnienia jednostce gwarancji pewności prawa^[20]. Mimo rodzimego charakteru przygotowywanego dzieła, rosyjska komisja nie odcinała się od tradycji prawa rzymskiego. Spieranskij chciał widzieć „swoje” opus magnum jako „Corpus juris lub Corpus legum”^[21].

Romanistyczny „duch” zagościł w Zwodzie praw za sprawą zachodniej filozoficznej orientacji i wykształcenia głównych jego redaktorów. Sekretarz Komisji Prawotwórczej za czasów panowania Aleksandra I, baron Gustaw Andriejewicz Rosenkampf^[22], był inflanckim Niemcem, który myślał po niemiecku i działał po niemiecku. W młodości odebrał na uniwersytecie w Lipsku gruntowne wykształcenie prawnicze, gdzie dobrze przyswoił sobie rzymskie prawo pandektowe^[23]. Orientował się również w najnowszych osiągnięciach teorii i filozofii prawa, o orientację w tej materii wyrabiał sobie w oparciu o najnowszą zachodnią (zwłaszcza niemiecką) literaturę przedmiotu. Kiedy więc nakazano mu sporządzenie planu pracy dla komisji, przygotował oparty na systematyce pandektów^[24] projekt, który za pośrednictwem ówczesnego ministra sprawiedliwości, księcia Piotra Łopuchina został zaprezentowany carowi.

Nie tylko niemiecka myśl prawna znalazła odbicie w systematyce i aparacie pojęciowym Zwodu praw. Wydany w 1804 roku Code civil (od roku 1807 znany jako Kodeks Napoleona), również wywarł na rosyjską kodyfikację znaczny wpływ. Aleksander I, pozostający pod wpływem liberalnych zachodnich idei wpojonych mu przez wychowawców, chciał przeszczepić na grunt rosyjski rozwiązania francuskie. Postawę władcy w tej materii podzielał Spieranskij^[25], który ojczyste prawodawstwo co do zasady oceniał nisko (niektóre jego regulacje uważał za przejaw wręcz barbarzyństwa i materiał bezużyteczny dla opracowania nowego ułożenia)^[26]. Dlatego tam, gdzie nie udało mu się „uratować” rozwiązań rodzimych, chętnie ustępował. Elastyczność okazywał zwłaszcza w odniesieniu do części poświęconych zagadnieniom, co do których czuł, że brakuje mu prawniczych kompetencji. W efekcie prawo rzymskie oraz kodyfikacja francuska stały się dwoma niezależnymi skarbnicami dostarczającymi komisji materiału do pracy^[27].

Projekt, nad którym (pod niebezpośrednim nadzorem Spieranskiego) pracował Rosenkampf, składał się z trzech części, a swoją strukturą mocno przypominał francuski Code civil („O osobach”, „O rzeczach”, „O umowach”)^[28]. Druga jego część, podobnie jak w kodyfikacji francuskiej, poświęcona została prawu rzeczowemu. Omawiano ją na posiedzeniach Rady Państwa w roku 1810. Ponieważ jako wzorzec przyjęto Kodeks Napoleona, konstrukcje posiadania i własności potraktowano tutaj jak najbardziej we francuskim (a więc i romanistycznym) duchu. Ponadto Spieranskij w swoich opracowaniach dotyczących prac Komisji kilkukrotnie odnosił się do prawa rzymskiego (na przykład lubił porównywać prace kodyfikacyjne w Rosji do wysiłków podjętych przez komisje ustanowione przez Justyniana)^[29].

Własność i jej rodzaje w Zwodzie Praw

W Zwodzie praw pojęcie władieliec rozumieć można na co najmniej trzy różne sposoby. Pierwsze z tych znaczeń to prawo własności^[30]. W art. 420 tej kodyfikacji napisano: „Kto, będąc pierwotnym nabywcą majątku, poprzez prawne umocowanie go w prywatnym władaniu otrzymał władzę, zgodnie z porządkiem ustanowionym przez ustawy cywilne w sposób wyłączny i niezależny posiadać, używać i rozporządzać nim wieczyście i dziedzicznie, dopóki tejże władzy nie przekaże komu innemu; albo ten, kto władzę tę uzyskał bezpośrednio od pierwotnego nabywcy tudzież poprzez kolejne prawne jej przekazania i umocowania, ten ma do owego majątku prawo własności (ros. собственности)”^[31]. W przypisie pierwszym do tegoż artykułu umieszczono jednak następujące wyjaśnienie: „Prawo własności do nieruchomości często pojawia się w ustawach pod nazwą prawa wotczinnogo (ros. право вотчинное) i kriepostnogo (ros. право крепостное), a także pod nazwą dziedzicznego i rodowego władienija (ros. отчинное и потомственное владение). W takim znaczeniu również i osobę, której przysługuje prawo własności, nazywa się władiel’cem”^[32].

Przypis pokazuje, że twórcy Zwodu praw zdawali sobie sprawę z tego, że prawo, które oni chcieli przykryć jedną nazwą – sobstwiennost’, opisywane było przez różnorakie inne określenia w dawnych aktach prawnych. O dziwo, pojęcia te oraz ich pola semantyczne zostały następnie uwzględnione w kodyfikacji. Ustawodawca wręcz ostrzega odbiorcę tekstu prawnego, że właściciel może występować w Zwodzie praw także jako władieliec, a prawo własności może nosić nazwę władienije. To sytuacja osobliwa z punktu widzenia współczesnych zasad poprawnej legislacji.

Geneza tego zjawiska sięga czasów średniowiecza, gdzie w realiach rosyjskiej odmiany feudalizmu „właściciel” ziemski nie był we współczesnym rozumieniu właścicielem, a jedynie posiadaczem nadanej mu ziemi. W istocie bowiem cała ziemia należała do władcy. Poszczególni książęta, choć początkowo dysponowali własnością alodialną (rosyjski odpowiednik patrimonium) tj. wotczinami, stopniowo tracili swoje bezwarunkowe prawo własności ziemi na rzecz władcy. Monarcha, choć udostępniał swoim poddanym ziemię w postaci pomiestij, mógł także w każdej chwili odebrać nadane im prawo^[33]. Zdarzeniem kluczowym dla zjawiska podporządkowywania władcy całej własności prywatnej był mongolski podbój Rusi. Za nim poszło stopniowe wzmacnianie władzy książąt moskiewskich, którzy bezwzględnie korzystali z uzyskanych od najeźdźców przywilejów, a po upadku Złotej Ordy sami chętnie posługiwali się w rządzeniu państwem metodami byłego okupanta^[34].

Władienije jako ograniczone prawo rzeczowe

Dalsza lektura Zwodu praw ujawnia użycie terminów władienije i władieliec w kolejnym znaczeniu, a mianowicie ograniczonego prawa rzeczowego na rzeczy cudzej. W artykułach poświęconych służebnościom słowo władienije należy rozumieć zarówno jako prawo ograniczonego korzystania z cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pożytków (ekwiwalent łacińskiego usus)^[35], jak i prawo użytkowania rzeczy z możliwością pobierania pożytków (ekwiwalent łacińskiego ususfructus)^[36]. Tymczasem pojęcie władieliec oznacza w tym kontekście osobę, której przysługuje jedno z dwóch wymienionych praw na rzeczy cudzej.

Rzućmy okiem na kilka przykładów. Art. 455 stanowi: „Prawo wjazdu do prywatnych lasów ograniczają tylko gospodarskie potrzeby władiel’ca [właściciela lasu – uwaga autora] i jego wsi (…). Z tego też powodu wjeżdżający władiel’cy [osoby uprawnione do wjazdu – uwaga autora] nie mogą handlować materiałami leśnymi pozyskanymi w takich lasach ani zbywać swojego prawa innym osobom”^[37]. Jak widać, termin władieliec występuje tu najpierw w odniesieniu do właściciela lasu, a następnie do osoby dysponującej ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości (służebnością osobistą).

W podobnym tonie utrzymano brzmienie kolejnych regulacji. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na art. 463: „Prawa do dziania barci, polowania na bobry, a także na inną zwierzynę, łowienia ptaków lub ryb i do innych rodzajów łowiectwa na cudzych ziemiach, przyznane uprzednio władiel’com, pozostają przy nich, tam, gdzie takowe jeszcze istnieją”^[38] oraz na art. 464: „Przy zmianie biegu dużych rzek, kiedy rzeka wyjdzie na którąkolwiek ze stron obu brzegami, to jest całym swoim nurtem, jeśli władieliec brzegu miał na rzece ustanowione prawa do pożytków czy służebności, takie jak: prawo do połowu ryb, prawo do przewozu czy inne, oraz jeśli prawo to przyznane mu było w urzędowych księgach (piscowyje knigi) lub listach żałowanych (żałowannyje gramoty), w takim wypadku, na mocy artykułu 513 pozostają owe prawa do połowu ryb i do przewozu w jego władieniju, tak jak były przy poprzednim biegu rzeki”^[39].

Lektura przytoczonych artykułów, a zwłaszcza ostatniego, wprowadza w pewną konsternację. Ustawodawca, nie dość, że używa słowa władieliec na określenie zarówno osoby uprawnionej z mocy ograniczonego prawa rzeczowego, jak i właściciela nieruchomości położonej przy brzegu rzeki, to na przestrzeni tego samego artykułu posługuje się terminem władienije także w znaczeniu posiadania ograniczonego prawa rzeczowego. Ten artykuł wydaje się szczególnie ciekawy w kontekście zagadnienia recepcji niemieckiej myśli cywilistycznej w Rosji, biorąc pod uwagę debatę, jaka miała miejsce w niemieckim prawie nad koncepcją posiadania jako prawa^[40].

Władienije jako posiadanie

W artykułach od 523 do 533 omawianej kodyfikacji termin władienije pojawia się w trzecim znaczeniu-posiadania, a więc stanu faktycznego. Otóż ustawodawca podkreśla w nich, że władienije bywa legalne i nielegalne, w dobrej i w złej wierze, rzekome, nabyte przy użyciu siły i samowolne. Systematyka ta to lustrzane odbicie rozważań rzymskich jurystów odnoszących się do posiadania (łac. possesio)^[41]. W istocie, w artykułach tych prawodawca rozumie pod terminem władienije już coś zupełnie innego, niż w poprzednich.

Art. 523 brzmi: „Posiadanie może być zgodne z prawem albo niezgodne z prawem, w dobrej wierze albo w złej wierze”^[42]. Dalsze natomiast artykuły zawierają wyjaśnienie znaczenia wprowadzonych przez ten artykuł pojęć. W art. 525 można na przykład przeczytać, że „Posiadanie niezgodne z prawem może być fałszywe, nabyte przemocą lub samowolne”^[43]. Art. 531 informuje z kolei, że „Wszelkie, nawet niezgodne z prawem posiadanie, podlega ochronie przez władze od napaści i innych naruszeń, dopóki, dopóty majątek nie zostanie przysądzony innej osobie (…)”^[44]. Podczas lektury przytoczonych artykułów uwydatnia się posiadająca romanistyczny rodowód siatka pojęciowa odnosząca się do rodzajów posiadania. Nie wszystko jednak się zgadza. Rosyjski prawodawca zrezygnował z przejęcia pojęć posiadania właściwego i niewłaściwego. Poprzestał na uznaniu posiadania za zgodne i niezgodne z prawem. Pojawia się także instytucja ochrony posesoryjnej.

Do powyższego warto dodać jeszcze treść art. 514: „Ale gdy właściciel [cziastnyj władieliec], pozostawiwszy sobie prawo własności [sobstwiennosti] prawnie umocowane, oddzieli od niego posiadanie i przekaże lub odstąpi je innej osobie w drodze umowy, darowizny, czy innego aktu, wówczas owo oddzielne posiadanie stanowi samo w sobie osobne prawo”^[45]. W tym miejscu pojawia się znajome (typowe dla myślenia romanistycznego) oddzielenie posiadania od własności. Rosyjskiej dogmatyce cywilistycznej w XIX wieku nie była bowiem obca ta idea, choć oczywiście bywała ona w Rosji rozumiana na swój sposób.

Wybrane głosy doktryny

Pokazane wyżej niekonsekwencje przyciągały uwagę najwybitniejszych przedstawicieli XIX-wiecznej rosyjskiej doktryny prawa cywilnego. Profesor Eugeniusz Waśkowski bez trudu dostrzegł, że słowo władienije pojawia się w rosyjskiej kodyfikacji w trzech znacznie odbiegających od siebie znaczeniach. Stwierdza jednak, że skoro ustawodawca nie definiuje jednoznacznie tego terminu, to należy rozumieć go w jego „pospolitym” znaczeniu, a więc jako fizyczne władztwo osoby nad rzeczą. Dostrzega również w prawie rosyjskim brak rozgraniczenia pomiędzy posiadaniem a dzierżeniem. Z związku z tym postuluje, by – w myśl zasady nec nostrum est distinguere, ubi lex non distinguit^[46] – takiego rozdzielenia nie powinno się sztucznie dokonywać. W konsekwencji należy przyjąć, że niezależnie od aspektu woli przepisy Zwodu praw uznają za posiadanie każde faktyczne władztwo osoby nad rzeczą. Każde posiadanie przeto obejmują ochroną. Do tradycji romanistycznej nawiązuje Waśkowski, kiedy wyjaśnia, że przepisy Zwodu praw narzucają pojmowanie posiadania jako faktu, a nie prawa^[47].

Fiodor Moroszkin, inny wybitny cywilista rosyjski z XIX wieku, profesor Uniwersytetu Moskiewskiego, pisze, że posiadanie (władienije) i własność (sobstwiennost’) to nie to samo i nie należy ich ze sobą mylić. To bezpośrednie nawiązanie do Ulpianowskiej frazy: Separata esse debet possessio a proprietate^[48]. Ponadto, komentując artykuł 514 Zwodu praw, stwierdza on, że skoro na gruncie art. 513 posiadanie, dopóki nie zostanie oddzielone od własności, stanowi jedną z jej części składowych (prawo do posiadania rzeczy – ius possidendi), to w taki sam sposób powinno być rozumiane po oddzieleniu od własności. Posiadanie nie stanowi bowiem prawa samego w sobie, choć jest chronione przez prawo, jeżeli zostało nabyte w sposób z prawem zgodny. Według Moroszkina na gruncie Zwodu praw w szczególności nie jest prawem posiadanie nabyte np. siłą albo potajemnie. To ewidentne nawiązanie do rzymskiej formuły vi aut clam^[49]. Podkreśla on, że ten, kto posiada, nie zawsze ma prawo do posiadania i dlatego właśnie nie można uznać posiadania za prawo samo w sobie^[50].

Warto również wspomnieć o poglądach przedstawicieli tzw. kazańskiej szkoły cywilistycznej z profesorem Dmitrijem Mejerem na czele^[51]. Prowadzili oni w drugiej połowie XIX wieku ożywione badania nad prawem rzeczowym. O istocie prawa własności Mejer pisał, że jest ono najpełniejszym rodzajem władztwa osoby nad rzeczą, a żeby to czytelnikowi unaocznić, przytaczał przykłady np. przypadkowego władania rzeczą, czy też władania w drodze użytkowania^[52]. Następnie zestawiał je z formułą rozporządzania rzeczą wynikającą z prawa własności^[53].

Autor ten próbował również wyjaśnić fenomen konfuzji pojęć dotyczących posiadania i własności w rosyjskim prawie. Według niego, koncepcja prawnego władztwa osoby nad rzeczą, a więc własność, powstaje na osnowie koncepcji władztwa faktycznego. Społeczeństwa o niskim stopniu rozwoju prawnego (do których Mejer zalicza Rosję sprzed czasów Katarzyny II), aby sformułować bardziej abstrakcyjne pojęcie, jakim jest własność, potrzebują, „namacalnego szkieletu” w postaci posiadania. Z tego właśnie powodu twórcy dawnych aktów prawnych w Rosji kurczowo trzymali się faktycznego aspektu władztwa osoby nad rzeczą i aż do czasów Katarzyny nie przeszli do sformułowania abstrakcyjnych pojęć^[54]. Mejer nie uważa jednak, że jest to rozwiązanie właściwe^[55].

Inny przedstawiciel tej samej szkoły, Gabriel Szerszeniewicz^[56], wyraźnie odróżnia w swoim Podręczniku rosyjskiego prawa cywilnego prawo własności (sobstwiennosti) od praw na rzeczy cudzej. Oddziela od własności również posiadanie (władienije), które według niego stanowi faktyczny przymiot własności i jest swego rodzaju jej dopełnieniem^[57]. Szerszeniewicz twierdzi, że skoro posiadanie powstaje niezależnie od woli pasywnego podmiotu, a jego obiektem jest rzecz, to jak najbardziej posiadaniu przysługuje miejsce wśród praw rzeczowych. W tym samym akapicie krytykuje on używane w niektórych miejscach Zwodu praw określenie wotczinnoje prawo jako postulowaną przez niektórych nazwę na majątek podlegający prawu własności. Według niego, nazwę tę można przyjąć jedynie wobec prawa własności do nieruchomości, co wszelako pozostawia problem nazwy na prawo własności rzeczy ruchomych^[58].

Przedstawiciele kazańskiej szkoły prawa wydedukowali tym samym, że w przytoczonych wyżej artykułach władieliec nie jest dla prawodawcy ani właścicielem, ani osobą dysponującą ograniczonym prawem na cudzej rzeczy, ale posiadaczem i nikim więcej. Moroszkin określa posiadacza jako „osobę, która otrzymawszy (…) majątek (…), rozporządza nim i korzysta z niego wedle własnej woli w taki sposób, że żadna inna osoba bez jego zgody nie może nim rozporządzać i z niego korzystać”^[59]. Podkreśla przy tym jednak, że posiadaczem jest także osoba, której posiadanie nie wynika z określonych w ustawach tytułów. Mieści się więc w tej kategorii również ktoś, kto nabył posiadanie w sposób niezgodny z prawem^[60]. Termin władienije w znaczeniu posiadania zdaje się wprowadzać również sam wspomniany wcześniej sztandarowy art. 420 poprzez użyty w nim czasownik władiet’ (ros. владеть), wymieniony jako pierwsze z triady uprawnień składających się na prawo własności. Tym samym tropem podążyła spora część rosyjskiej doktryny prawa cywilnego w XIX wieku^[61].

Podsumowanie

Problemy natury politycznej i kulturowej sprawiły, że w XIX wieku rosyjski prawodawca w widoczny sposób starał się unikać bezpośredniego nazwania prawa własności^[62]. Omawiane w powyższym tekście regulacje poświęcone posiadaniu Martin Avenarius określa mianem so gut wie keine^[63]. Nie bez powodu, ponieważ do czasów panowania Katarzyny II rosyjskiemu systemowi prawnemu była obca antyteza proprietas-possessio. Również potem nie uznano za zasadne wprowadzenie dwóch ścisłych terminów wyraźnie odróżniających te dwa zjawiska prawne na płaszczyźnie semantycznej.

Termin władienije okazał się w zupełności wystarczający potrzebom rosyjskiego prawodawcy. Zawierał on w sobie pojęcie o władztwie człowieka nad rzeczą w ogólności, a różne aspekty tego władztwa oddawano następnie albo za pomocą dookreśleń (dawnoje władienije, wiecznoje władienije i inne), albo ustalano na podstawie kontekstu. Innymi słowy: zamiast więc zdefiniować wprost pojęcie własności, wprowadzono pojęcia pośrednie takie jak władienije, władieliec. Pewien „praktyczny” porządek udało się uzyskać w drugiej połowie XIX wieku dzięki spójności orzecznictwa. Korpus sędziowski pozostawał bowiem wówczas pod silnym oddziaływaniem idei pandektystycznych^[64].

Stan powyższy, który trwa^[65], uznać można za (pomijając generalną prymitywizację prawa cywilnego w czasach sowieckich^[66]) konsekwencję występującej od czasów panowania Katarzyny II dowolności w tłumaczeniu recypowanych z zagranicznej nauki terminów^[67]. To dlatego Senat notorycznie wydawał specjalne instrukcje dla urzędników, które miały pomóc im zrozumieć nowe prawa. Chaos pojęciowy miał swoje skutki. Poszły za nim bowiem liczne próby formułowania przez rosyjskich prawników definicji odnoszących się do przejętych z Zachodu pojęć. Stworzono wykładnię niejasną i z perspektywy nauki zachodnioeuropejskiej pokrętną. Choć trudno w to uwierzyć, do terminów wokół których wciąż ogniskują się dyskusje, należą nawet dwa tak fundamentalne określenia z zakresu prawa rzeczowego, jak własność i posiadanie^[68].

Bibliografia

Źródła prawa:

Генерал-прокурорский наказ при Комиссии о составлении проекта Новаго Уложения, по которому и маршалу поступать. 30 июля 1767 года.

Инструкция межевым губернским канцеляриям и провинциальным конторам.

Полное собрание законов Российской империи. Первое собрание (1649 - 1825). Том 28 (1804-1805).

Полное собрание законов Российской империи. Второе собрание (1825 - 1881). Том 8 (1833).

Сводъ законовъ Россiйской имперiи. Томъ десятый. Часть I. Законы гражданскiе.

Opracowania:

Arzumanow Ilja, G.F. Szerszeniewicz – polski szlachcic na rosyjskich uniwersytetach, [w:] Wybitni polscy i rosyjscy cywiliści, red. Leopold Moskwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015, s. 203–208.

Avenarius Martin., Fremde Traditionen des römischen Rechts: Einfluß, Wahrnehmung und Argument des „rimskoe pravo” im russischen Zarenreich des 19. Jahrhunderts, Wallstein Verlag, Göttingen 2014.

Baberowski Jörg., s.v. Speranskij, Michajl Michajlovič, [w:] Juristen. Ein biographisches Lexikon. Von der Antike bis zum 20. Jahrhundert, red. Martin Stolleis, C. H.Beck, Darmstadt 2001, s. 595-596.

Bartlett Roger, The Bentham Brothers and Russia. The Imperial Russian Constitution and the St. Petersburg Panopticon, UCL Press London, 2022.

Borisova Tatiana, The Digest of Laws of the Russian Empire: The phenomenon of autocratic legality, Law and History Review 2012, nr 30/3, s. 901-925.

Bosiacki Adam, Koncepcje prawa Gabriela Szerszeniewicza a ich znajomość w Polsce, Studia Iuridica, 2013, nr 57, s. 19-25.

Burczak Krzystof, Dębiński Antoni, Jońca Maciej, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, C.H. Beck, Warszawa 2018.

Васьковский Евгений Владимирович, Учебникъ гражданского права. Выпускъ II. Вещное право., Изданіе юридическаго инижнаго магазина Н. К. Мартынова , Коммисіонера Государственной Типографіи, Санкт-Петербург 1896.

Васьковский Евгений Владимирович, Рудольфъ Iерингъ. Теорiа владѣния. Сокращенный переводъ., Типография М. Меркушева, Санкт-Петербург 1895.

Giaro Tomasz, Russia and Roman Law, Rechtsgeschichte 2015, nr 23, s. 309-319.

Gilardeau Eric, Le Svod zakonov vu de France, Revue Historique de Droit Français et Etranger 2003, nr 81, s. 33-65.

Godek Sławomir, „Ale i prawa polskie nie z innego też źródła czerpane były” czyli o zapomnianym głosie na temat roli prawa rzymskiego w przedrozbiorowej rzeczpospolitej, Zeszyty Prawnicze 2019, nr 19/1, s. 73-84.

Gooding John, The liberalism of Michael Speransky, The Slavonic and East European Review 1986, nr 64/3, s. 401-424.

Guillaume Bernard, Dire et codifier le droit selon Michel Speransky 1772–1839, Revue Française d’Histoire des Idées Politiques 2004, nr 19, s. 39-88.

Hammer Darrell, Russia and the Roman Law, The American Slavic and East European Review 1957, nr 1, s. 1-13.

Hause Helmut, Das Privateigentum in Sowjetrussland nach dem Zivilkodex des R.S.F.S.R. (unter Berücksichtigung der Rechtsverhältnisse am Grund und Boden), Triltsch, Würzburg 1934.

Ihering, von Rudolf, Der Besitzwille. Zugleich eine Kritik der Herrschenden juristischen Methode, Gustav Fischer, Jena 1889.

Ihering, von Rudolf, Ueber den Grund des Besitzesschutzes. Eine Revision der Lehre vom Besitz, Hermann Dufft, Jena 1869.

Jesaułow Iwan, s.v. Закон, [w:] Mentalność rosyjska. Słownik, red. Andrzej de Lazari, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1995.

Jońca Maciej, Wkład Aleksandra Cukrowicza w polski przekład „Instytucji” Gajusa i nie tylko, Łódzkie Studia Teologiczne, 2018, nr 27, s. 49-59.

Jońca Maciej, s.v. possessio, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 294

Jońca Maciej, s.v. possessio vitiosa, [w]: Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 296-297.

Jońca Maciej, s.v. possessor ergo dominus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 297.

Jońca Maciej, s.v. ususfructus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca,C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 381-382.

Kaplunovsky Alexander, The Alexandrine Commission for the compilation of laws: In search for codifying models for the Russian empire, [w:] The Enigmatic Tsar and His Empire, red. Alexander Kaplunovsky, Jan Kusber, Benjamin Conrad, Peter Lang, Berlin 2019, s. 167-218.

Ключевский Василий Осипович, Русская история. Полный курс лекций, Мысль, Москва 1993.

Корф Модест Андреевич, Жизнь графа Сперанского. Т. II., Императорская Публичная библиотека, Санктпетербург 1861.

Майков Пётр Михайлович, s.v. Розенкампф Густав Андреевич, [w:] Русский биоргафический словарь, т. 16, red. Александр Александрович Половцов, типография Императорской академии наук, Санктпетербург 1913, s. 365-371.

Мейер Дмитрий [w:] Русское гражданское право, Т. II: чтения Д. И. Мейера, изданные по запискам слушателей под редакциею [и с предисловием] А. Вицына, red. Вицын Александр, В типографии Николая Тиблена, Санктпетербург 1861-1862, s. 2-3.

Морошкин Ѳёдор Лукашевич, О владѣніи: по началам россійскаго законодательства: разсужденіе, Въ Университетской типографіи, Москва 1837.

Nancka Grzegorz, W poszukiwaniu nowych kierunków badawczych. Prawo rzymskie na łamach „Przeglądu Prawa i Administracji” w latach 1876-1939, C.H. Beck, Warszawa 2024.

Pipes Richard, Russian Conservatism and Its Critics. A study in political culture, Yale University Press, New Haven-Londyn 2005.

Prawo cywilne dzielnic polskich w zarysie. Część IV. Prawo cywilne ziem wschodnich obejmujących województwa: Nowogrodzkie, Poleskie, Wołyńskie oraz powiaty: grodzieński, wołkowyski i białowieski województwa Białostockiego tudzież ziemię Wileńską, red. Fryderyk Zoll, Wydawnictwo J. Czernecki, Warszawa-Kraków 1922.

Raeff Marc, Michael Speransky, statesman of imperial Russia, 1772–1839, Martinus Nijhoff, Hague 1969.

Reich Norbert, Kodifikation und Reform des russischen Zivilrechts im neun zehnten Jahrhundert bis zum Erlass des Svod Zakonov (1833), Ius Commune 1970, nr 3, s. 169-171.

Rudokvas Anton, Possession and possessory remedies in the Draft of Modifications to the Civil Code of Russian Federation in the mirror of Jhering’s doctrine of possessio, Transformacje Prawa Prywatnego, 2017, nr 4 s. 51-58.

Rudokvas Anton, Steven Andrew., Acquisitive prescription of moveable property under Russian law, Edinburgh Law Review 2022, nr 2, s. 194-218.

Rymowski Zygmunt, Święcicki Witold, Prawo cywilne Ziem Wschodnich : tom X cz. 1 Zwodu praw rosyjskich : tekst podług wydania urzędowego z roku 1914 z uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez ustawodawcę polskiego oraz ustawy związkowe, tudzież judykatura Sądu Najwyższego i b. Senatu. T. 1, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1932

Sacher Andrzej, s.v. personae – res – actiones, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 285-286

Savigny von Friedrich Karl, Das Recht des Besitzes. Eine civilistische Abhandlung, Heyer, Giessen 1803.

Seeler von Wilhelm, Der Entwurf des Russischen Zivilgesetzbuches, De Gruyter, Berlin 1911.

Smyk Grzegorz, Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego – jego charakter i zakres regulacji, Prawo i Więź 2022, nr 4, s. 547-565.

Sójka-Zielińska Katarzyna, Historia prawa, Wolters Kluwer, Warszawa 2022.

Сперанский Михаил Михаилович, Обозрѣнiе историческихъ свѣдѣнiй о сводѣ законовъ, Издательство Одесского юридического общества, Одесса, 1889

Сперанский Михаил Михаилович, План государственного преобразования графа М. М. Сперанского (введение к Уложению государственных законов 1809 г.) с приложением "Записки об устройстве судебных и правительственных учреждений в России", (1803 г.), статей "О государственных установлениях", "О крепостных людях" и "Пермского письма к Императору Александру", издание "Русской мысли", Москва 1905.

Stelmachowski Andrzej, Istota i funkcja posiadania, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1958.

Stępień Marcin, Autorskie prawa majątkowe w prawie polskim i rosyjskim. Analiza prawnoporównawcza, C.H. Beck, Warszawa 2024.

Stolarek Dorota., s.v. usus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. Antoni Dębiński, Maciej Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 381.

Turłukowski Jarosław, Wprowadzenie: Profesor Gabriel Szerszeniewicz 1863–1912 – życie w myśli, Studia Iuridica 2013, nr 57, s. 13-18.

Шершеневич Габриэль Фэликсович., Учебник русского гражданского права. 10-е издание., Типография товарищества Иван Николаевич Кушнерев и К°, Москва 1912.

Wagner William, Marriage, Property, and Law in Late Imperial Russia, Clarendon Press, Oxford 1994.

Waśkowski Eugeniusz, Prof. Gabriel Szerszeniewicz (Z powodu 25-lecia od dnia śmierci), „Palestra” 1938, nr 1, s. 3-10

Wojciechowski Rafał, O pojęciu pandektystyki, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 2004, nr 290, s. 25-38.

Zieliński Marcin, Gabriel Szerszeniewicz (1863–1912) – jego życie i pogląd na kwestię poszanowania prawa. W związku ze stuleciem śmierci, Palestra, 2012, nr 1-2, s. 234-241.

[PRZYPISY]

^[1] Najlepszą pracą poświęconą zagadnieniu recepcji prawa rzymskiego w Rosji pozostaje: M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts: Einfluß, Wahrnehmung und Argument des „rimskoe pravo” im russischen Zarenreich des 19. Jahrhunderts, Wallstein Verlag, Göttingen 2014. Omówienie literatury rosyjskiej oraz poglądów wybranych przedstawicieli doktryny (W.A. Lietajew, E.J. Kuryszew, E.A. Suchanow, L.L. Kofanow, I.W. Makarowa, S.W. Tkaczenko) na temat skali obecności prawa rzymskiego w prawie rosyjskim na przestrzeni dziejów: ibidem, s. 103-113. Pracę tę poddał wnikliwej ocenie: T. Giaro, Russia and Roman Law, Rechtsgeschichte 2015, nr 23, s. 309-319. Zob. również: D.P. Hammer, Russia and the Roman Law, The American Slavic and East European Review 1957, nr 1, s. 1-13.

^[2] Poważne prace kodyfikacyjne zainicjowano w początkach XIX w. Proces ten był związany z działalnością cieszącego się zaufaniem cara Michaiła Spieranskijego (1772-1839). Dalsze uwagi: K. Sójka-Zielińska , Historia prawa, Wolters Kluwer, Warszawa 2022, s. 257

^[3] Tom ten poświęcono w całości prawu cywilnemu. Zob. M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 205-207.

^[4] Rzymscy juryści twierdzili, że własność należy odróżnić od posiadania. Zgadzano się co do tego, że posiadanie jest „stanem faktycznym”, ale prawnicy średniowieczni i nowożytni mieli spory problem z tym, by stworzyć z tego aksjomatu spójną dogmatyczną doktrynę. W nauce niemieckiej ożywioną debatę na temat „natury” posiadania zainicjował Friedrich von Savigny. Zob. F.K. von Savigny, Das Recht des Besitzes. Eine civilistische Abhandlung, Heyer, Giessen 1803. Jego poglądy – choć atakowane i kontestowane często – zdołał skutecznie podważyć dopiero Rudolf von Jhering. Zob. R. von Ihering, Ueber den Grund des Besitzesschutzes. Eine Revision der Lehre vom Besitz, Hermann Dufft Verlag, Jena 1869; R. von Ihering, Der Besitzwille. Zugleich eine Kritik der Herrschenden juristischen Methode, Gustav Fischer, Jena 1889. Natura posiadania była dyskutowana również w piśmiennictwie polskim. Jej przebieg na przełomie XIX i XX wieku streszcza: G. Nancka, W poszukiwaniu nowych kierunków badawczych. Prawo rzymskie na łamach „Przeglądu Prawa i Administracji” w latach 1876-1939, C.H. Beck, Warszawa 2024, s. 33-41. Konfrontację „burżuazyjnych” poglądów na posiadanie z trendami obecnymi w „socjalistycznej” nauce prawa prezentuje: A. Stelmachowski, Istota i funkcja posiadania, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1958, s. 6-32.

^[5] Por. M. Jońca, s.v. possessio, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 294: „rzymska jurysprudencja posługiwała się pojęciami takimi jak affectus tenendi, possidendi, dominandi. Rzeczownikiem affectus, w znaczeniu woli zatrzymania rzeczy dla siebie, operował jeszcze Hugo Donellus. Jacques Cujas pisał w tym kontekście o woli władania rzeczą tak jak właściciel. Formuła ta wyparła swoją rzymską poprzedniczkę za sprawą Friedricha von Savigny’ego oraz szkoły historycznej. Savigny (podobnie później Georg Friedrich Puchta) widział w posiadaniu fizyczne władztwo nad rzeczą, chronione przez prawo dopóty, dopóki ktoś nie dowiedzie lepszego do rzeczy prawa”.

^[6] W trakcie prac kodyfikacyjnych zastanawiano się na wprowadzeniem rozróżnienia posiadania samoistnego (posiadacz posiadał animus possessionis oraz corpus possessionis) i posiadania zależnego (posiadacz posiadał jedynie corpus possessionis). Zob. D.P. Hammer, Russia and the Roman Law…, s. 12.

^[7] O tej i innych niekonsekwencjach cechujących rosyjską kodyfikację: M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 206-207.

^[8] Zob. I. Jesaułow, s.v. Закон, [w:], Mentalność rosyjska. Słownik, red. A. de Lazari, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1995, s. 34. Zbliżony punkt widzenia można spotkać w opracowaniach zachodnich. Por. R. Bartlett, The Bentham Brothers and Russia. The Imperial Russian Constitution and the St. Petersburg Panopticon, UCL Press London, 2022, s. 11: „[rosyjska tradycja prawna – M.P.] została ukształtowana przez prawosławne dziedzictwo kraju i jego reżim polityczny, który znacznie różnił się od anglikańskiego, katolickiego i luterańskiego w Europie. Jako części prawosławnego świata chrześcijańskiego Imperium Rosyjskiemu brakowało ugruntowanej tradycji formalnego szkolnictwa wyższego oraz długiej historii i czci dla nauki prawa i prawa rzymskiego, które towarzyszyły zachodniemu chrześcijaństwu. W tradycji prawosławnej twierdzami nauki pozostawały klasztory”.

^[9] Ułożenie Soborowe z 1649 r. to pierwszy drukowany rosyjski zbiór praw wydany za panowania cara Aleksego na Soborze. Zob. В.О. Ключевский, Русская история. Полный курс лекций, Мысль, Москва 1993, s. 467-468. Z zbiorze dostrzec można śladowe wpływy prawa rzymskiego. Por. S. Godek, „Ale i prawa polskie nie z innego też źródła czerpane były” czyli o zapomnianym głosie na temat roli prawa rzymskiego w przedrozbiorowej rzeczpospolitej, Zeszyty Prawnicze 2019, nr 19/1, s. 77.

^[10] Ibidem, s. 307.

^[11] Полное собрание законов Российской империи, XXVIII, nr 21187. Zob. również: A. Kaplunovsky, The Alexandrine Commission for the compilation of laws: In search for codifying models for the Russian empire, [w:] The Enigmatic Tsar and His Empire, red. A. Kaplunovsky, J. Kusber, B. Conrad, Peter Lang, Berlin 2019, s. 167-218.

^[12] Michaił Michaiłowicz Spieranskij (1772-1839) – rosyjski działacz państwowy i myśliciel polityczny. Wyznawca idei europejskiego Oświecenia. Od 1826 roku przewodził pracom komisji kodyfikacyjnej, owocem prac której był Pełny Zbiór Praw Imperium Rosyjskiego z 1830 r. Dalsze uwagi biograficzne: J. Baberowski, Speranskij, Michajl Michajlovič, [w:] Juristen. Ein biographisches Lexikon. Von der Antike bis zum 20. Jahrhundert, red. M. Stolleis, C.H. Beck, Darmstadt 2001, s. 595-596. Biografia tego jurysty i męża stanu: M. Raeff, Michael Speransky, statesman of imperial Russia, 1772–1839, Martinus Nijhoff, Hague 1969.

^[13] M.M. Сперанский, Обозрѣнiе историческихъ свѣдѣнiй о сводѣ законовъ, Издательство Одесского юридического общества, Одесса 1889, s. 104-113.

^[14] G. Smyk, Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego – jego charakter i zakres regulacji, Prawo i Więź 2022, nr 4, s. 548-549.

^[15] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 181.

^[16] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 200.

^[17] M. Raeff, Michael Speransky…, s. 360.

^[18] W manifeście ogłoszonym w związku z uchwaleniem kompilacji car podkreślił: „Jako że Zwód Praw niczego nie zmienia w ich obowiązywaniu ani zastosowaniu, a jedynie je porządkuje i ujednolica, to w przypadku niejasności samego przepisu co do jego istoty, jak i w przypadku braku przepisu lub jego niepełności, sposób jego wyjaśnienia czy uzupełnienia pozostaje taki sam, jaki był do tej pory ”, Полное собрание законов Российской империи, XVIII, nr 5947, 68-69, art. 4.

^[19] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 195.

^[20] G. Smyk, Zwód Praw..., s. 548. Na temat ambicji Jeremy’ego Benthama, by odegrać ważna rolę w rosyjskim ruchu kodyfikacyjnym: R. Bartlett, The Bentham Brothers and Russia, s. 45-136. Nie bez znaczenia mogły tu być również pewne liberalne sympatie Speranskiego. Zob. J. Gooding, The liberalism of Michael Speransky, The Slavonic and East European Review 1986, nr 64/3, s. 401-424.

^[21] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 196.

^[22] Gustav Adolf von Rosenkampf (1764–1832) – prawnik i polityk rosyjski niemieckiego pochodzenia. Za panowania Katarzyny II był przez kilka lat urzędnikiem Kolegium Spraw Zagranicznych. W roku 1803 Aleksander I powołał go do Komisji Kodyfikacyjnej. Zob. П.М. Майков, s.v. Розенкампф Густав Андреевич, [w:] Русский биоргафический словарь, т. 16, red. А.А. Половцов, типография Императорской академии наук, Санкт-Петербург 1913, s. 365-371.

^[23] D.P. Hammer, Russia and the Roman Law…, s. 9. Na temat pandektystyki jako prądu w prawoznawstwie: R. Wojciechowski, O pojęciu pandektystyki, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 2004, nr 290, s. 25-38. Na temat pandekstystyki niemieckiej w początkach XIX wieku: M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 51-53.

^[24] A. Sacher, s.v. personae – res – actiones, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 286: „pod wpływem Friedricha von Savigny’ego oraz Georga Arnolda Heisego dokonano podziału badanego materiału na »pięć ksiąg« (fünf Bücher), co znalazło odbicie w podziale niemieckiego kodeksu cywilnego”.

^[25] „Francuskich” inklinacje Speranskiego zestawia: B. Guillaume, Dire et codifier le droit selon Michel Speransky 1772–1839, Revue Française d’Histoire des Idées Politiques 2004, nr 19, s. 39–88. Co ciekawe, ocena kodyfikacji rosyjskiej wśród prawników francuskich nie była wcale pozytywna. Por. E. Gilardeau, Le Svod zakonov vu de France, evue Historique de Droit Français et Etranger 2003, nr 81, s. 33-65.

^[26] М.А. Корф, Жизнь графа Сперанского, vol. II, Императорская Публичная библиотека, Санктпетербург 1861, s. 154.

^[27] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 185. Zob. również: N. Reich, Kodifikation und Reform des russischen Zivilrechts im neun zehnten Jahrhundert bis zum Erlass des Svod Zakonov (1833), Ius Commune 1970, nr 3, s. 169-171.

^[28] Por. A. Sacher, s.v. personae – res – actiones, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 285: „Prawo dotyczące osób, rzeczy i powództw. Trójpodział ten, uznawany za najdoskonalszą systematykę prawa przyjętą w dziełach rzymskich prawników (…). Jej odwzorowanie w Instytucjach Justyniana wywarło ogromny wpływ na późniejsze dzieje systematyki prawa”.

^[29] M.A. Корф, Жизнь…, s. 154.

^[30] Interesujące jest, że nawet Speranskiemu zdarzało się dokonywać konfuzji pojęć. Czytając jego dzieła i zapiski, można natknąć się na użyte w jednym zdaniu, a czasami nawet tuż obok siebie, pojęcia władieliec i sobstwiennost’. Zob. М. М. Сперанский, План государственного преобразования графа М. М. Сперанского (введение к Уложению государственных законов 1809 г.) с приложением „Записки об устройстве судебных и правительственных учреждений в России”, (1803 г.), статей „О государственных установлениях”,
„О крепостных людях” и „Пермского письма к Императору Александру”, Издание „Русской мысли”, Москва 1905, s. 73.

^[31] Art. 420: „Кто, быв первым приобретателем имущества, по законному укреплению его в частную принадлежность, получил власть, в порядке, гражданскими законами установленном, исключительно и независимо от лица постороннего владеть, пользоваться и распоряжаться оными вечно и потомственно, доколе не передаст сей власти другому, или кому власть сия от первого ея приобретателя дошла непосредственно или через последующие законные передачи и укрепления тот имеет на сие имущество право собственности” (wszystkie cytowane w niniejszym tekście rosyjskojęzyczne fragmenty Zwodu Praw pochodzą z wydania Сводъ законовъ Россiйской имперiи, vol. X, cz. 1: Законы гражданскiе, Санктпетербург, 1857. Ich brzmienie nie uległo ustawodawczym korektom przez cały okres obowiązywania Zwodu praw. Przekłady na język polski pochodzą od autora, który posiłkował się tłumaczeniem Z. Rymowskiego i W. Święcickiego (Z. Rymowski, W. Święcicki, Prawo cywilne Ziem Wschodnich : tom X cz. 1 Zwodu praw rosyjskich : tekst podług wydania urzędowego z roku 1914 z uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez ustawodawcę polskiego oraz ustawy związkowe, tudzież judykatura Sądu Najwyższego i b. Senatu. T. 1, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1932). Powodem przedstawienia własnego przekładu jest specyfika omawianej tematyki. Nie przeszkadza fakt, że dawniejsze tłumaczenia obfitują w archaizmy. Polscy tłumacze próbowali jednak dokonywać na potrzeby polskiego odbiorcy ujednoliceń tam, gdzie nie przewidział ich rosyjski prawodawca.

^[32] Ibidem: „Право собственности на недвижимые имущества в законах часто означается под именем права вотчинного и крепостного, а также под именем отчинного и потомственного владения. В сем смысле и лице, имеющее право собственности, именуется владельцем”. W tłumaczeniu Z. Rymowskiego i W. Święcickiego z 1932 r. pojęcia pojawiające się w tym artykule oddano jako prawo i posiadanie „dziedziczne i wieczyste”. Autor celowo unika tłumaczenia ich w ten sposób, aby uwypuklić różnorodność terminów znajdujących się w oryginale. Por. Z. Rymowski, W. Święcicki, Prawo cywilne…, s. 164.

^[33] R. Pipes, Russian Conservatism and Its Critics. A study in political culture, Yale University Press, New Haven-Londyn 2005, s. 17-18.

^[34] Tendencja ta nasiliła się zwłaszcza po podboju Republiki Nowogrodzkiej przez Księstwo Moskiewskie, kiedy Iwan III przy użyciu systemu miestnicziestwa rozlokował szlachtę byłego państwa nowogrodzkiego po ziemiach moskiewskich, nadając im w użytkowanie ziemię w zamian za spełnianie określonych powinności wobec księcia. Stąd publicznoprawne ograniczenia takiego kriepostnego czy wotczinnego prawa do ziemi (np. zakaz wyrębu lasów czy nakaz prowadzenia zakładów przemysłowych znajdujących się na danej posiadłości, pod groźbą jej utraty). Zob. Prawo cywilne dzielnic polskich w zarysie. Część IV. Prawo cywilne ziem wschodnich obejmujących województwa: Nowogrodzkie, Poleskie, Wołyńskie oraz powiaty: grodzieński, wołkowyski i białowieski województwa Białostockiego tudzież ziemię Wileńską, red. F. Zoll, Wydawnictwo J. Czernecki, Warszawa-Kraków 1922, s. 99.

^[35] Usus – używanie, służebność osobista. Prawo do korzystania z cudzej rzeczy bez uprawnienia do pobierania jej pożytków, ewentualnie z prawem pobierania pożytków na zaspokojenie bieżących potrzeb uprawnionego, w konsekwencji nie mógł być przedmiotem obrotu prawnego i nie wchodził do spadku po usuariuszu. W szerokim znaczeniu termin usus określał każdą formę używania rzeczy. Zob. D. Stolarek, s.v. usus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 381.

^[36] Ususfructus – użytkowanie, służebność osobista. Ograniczone prawo rzeczowe polegające na prawie do korzystania z cudzej rzeczy oraz pobierania z niej pożytków (ius fruendi) bez naruszenia jej substancji (M. Jońca, s.v. ususfructus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 381-382).

^[37] Art. 455: „Право въезда в частные леса ограничивается только домашними нуждами владельца в строевом и дровяном лесе. Посему въезжие владельцы не могут торговать лесными материалами, в таких лесах вырубленными, ни уступать другим своего права”.

^[38] Art. 463: „Бортные угожья, бобровые гоны, звериная, птичья и рыбная ловляи другие промыслы, в прежние времена в чужих дачах владельцам приуроченные, остаются в их пользовании там, где оные еще существуют”.

^[39] Art. 464: „При изменившемся течении больших рек, когда река войдет в одну которую либо сторону обеими берегами, т.е. всем течением своим, если береговой владелец пользовался особенными от реки выгодами, как-то: рыбными ловлями, перевозами и другими, и если право на пользование сими выгодами предоставлено было ему по писцовым книгам и жалованным грамотам, в таком случае, на основании статии 513, оставляются те рыбные ловли и перевозы в его владении, как были и при прежнем течении реки”.

^[40] A. Rudokvas, Possession and possessory remedies in the Draft of Modifications to the Civil Code of Russian Federation in the mirror of Jhering’s doctrine of possessio, Transformacje Prawa Prywatnego 2017, nr 4, s. 51-58.

^[41] Possessio – „posiadanie, zajęcie czegoś, objęcie w posiadanie. W prawie rzymskim posiadanie rozumiano jako faktyczne władztwo osoby nad rzeczą. Ulpian podkreślał, że «posiadanie nie ma nic wspólnego z własnością». Jakkolwiek do najważniejszych osiągnięć jurysprudencji rzymskiej należy oddzielenie pojęcia posiadania od koncepcji własności (…). W ujęciu prawników rzymskich na posiadanie składały się dwa elementy: a) fizyczny stosunek, faktyczne władanie rzeczą (corpus); b) wola, zamiar zachowania rzeczy dla siebie z wykluczeniem osób trzecich (animus)”. Cyt. za: M. Jońca, s.v. possessio, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 293-295.

^[42] Art. 523: „Владение может быть законное или незаконное, добросовестное или недобросовестное”.

^[43] Art. 525: „Владение незаконное может быть подложное, насильственное или самовольное”.

^[44] Art. 531: „Всякое, даже и незаконное, владение охраняется правительством от насилия и самоуправства дотоле, пока имущество не будет присуждено другому”.

^[45] Art. 514: „Когда частный владелец, удержав за собою право собственности по укреплению, отделит от него владение и передаст или уступит оное другому по договору, дарственной записи, или другому какому либо акту, тогда сие отдельное владение составляет само по себе особое право”.

^[46] „Gdzie ustawa nie wprowadza rozróżnienia i my nie powinniśmy rozróżniać”. Zob. K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, C.H. Beck, Warszawa 2018, s. 311.

^[47] Е. В. Васьковский, Учебникъ гражданского права. Выпускъ II. Вещное право., Изданіе юридическаго инижнаго магазина Н. К. Мартынова , Коммисіонера Государственной Типографіи, Санкт-Петербург 1896, s. 39-42. Autor ten doskonale orientował się w ówczesnych romanistyczno-cywilistycznych teoriach na temat posiadania, o czym świadczy nie tylko obszerny historyczny wstęp do każdego tomu jego podręcznika, ale także fakt, że to właśnie on przetłumaczył „Teorię posiadania” Iheringa na język rosyjski. Zob. Е. В. Васьковский, Рудольфъ Iерингъ. Теорiа владѣния. Сокращенный переводъ., Типография М. Меркушева, Санкт-Петербург 1895.

^[48] D. 43.17.1.2.

^[49] Zob. M. Jońca, s.v. possessio vitiosa, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 296-297.

^[50] Ѳ. Л. Морошкин, О владѣніи: по началам россійскаго законодательства: разсужденіе, Въ Университетской типографіи, Москва 1837, s. 8-9.

^[51] Biogram tego uczonego: M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 284-296.

^[52] Zob. M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 291-293.

^[53] Д. Мейер [w:] Русское гражданское право. Т. 2.: чтения Д. И. Мейера, изданные по запискам слушателей под редакциею [и с предисловием] А. Вицына, red. А. Вицын В типографии Николая Тиблена, Санктпетербург 1861-1862, s. 2-3.

^[54] Ibidem, s. 4.

^[55] W.G. Wagner, Marriage, Property, and Law in Late Imperial Russia, Clarendon Press, Oxford 1994, s. 256. Zob. również: M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 292.

^[56] Autor ten należy do grona najciekawszych teoretyków rosyjskiego prawa drugiej połowy XIX wieku. Zob. M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 440-441. Polskie korzenie i prorosyjska orientacja sprawiają, że poglądy Szerszeniewicza budzą zainteresowanie również wśród uczonych polskich. Zob. J. Turłukowski, Wprowadzenie: Profesor Gabriel Szerszeniewicz 1863–1912 – życie w myśli, Studia Iuridica 2013, nr 57, s. 13–18; E. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz (Z powodu 25-lecia od dnia śmierci), „Palestra” 1938, nr 1, s. 3-10; A. Bosiacki, Koncepcje prawa Gabriela Szerszeniewicza a ich znajomość w Polsce, Studia Iuridica, 2013, nr 57, s. 19-25; M. Zieliński, Gabriel Szerszeniewicz (1863–1912) – jego życie i pogląd na kwestię poszanowania prawa. W związku ze stuleciem śmierci, Palestra, 2012, nr 1-2, s. 234-241. I. Arzumanow, G.F. Szerszeniewicz – polski szlachcic na rosyjskich uniwersytetach, [w:] Wybitni polscy i rosyjscy cywiliści, red. L. Moskwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015, s. 203–208. W ostatnim czasie wracają one zwłaszcza w debacie odnoszącej się do prawa autorskiego. Zob. M. Stępień, Autorskie prawa majątkowe w prawie polskim i rosyjskim. Analiza prawnoporównawcza, C.H. Beck, Warszawa 2024, s. 12.

^[57] XIX-wieczna niemiecka doktryna zbudowała obraz posiadania jako „uzewnętrznienia prawa własności”. Por. M. Jońca, s.v. possessor ergo dominus, [w:] Leksykon rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 297. Zob. również: A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1969, s. 206: „mniemam, że prawo posiadania jest najważniejszym, najbardziej elementarnym składnikiem treści prawa własności. Dominium rerum ex naturali possessione coepisse napisano ongiś w Digestach justyniańskich i kryje się w tym głęboka prawda”.

^[58] Г.Ф. Шершеневич, Учебник русского гражданского права, типография товарищества Иван Николаевич Кушнерев и К° , Москва 1912, s. 221.

^[59] Ѳ. Л. Морошкин, О владѣніи..., s. 8-9.

^[60] Ibidem.

^[61] Por. W. von Seeler, Der Entwurf des Russischen Zivilgesetzbuches, De Gruyter, Berlin 1911, s. 153.

^[62] Swod zakonow Tatiana Borisova słusznie nazywa „fenomenem legalizmu autorytarnego”. Zob. T. Borisova, The Digest of Laws of the Russian Empire: The phenomenon of autocratic legality, Law and History Review 2012, nr 30/3, s. 901–925.

^[63] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 291.

^[64] M. Avenarius, Fremde Traditionen des römischen Rechts…, s. 483.

^[65] Jest to szczególnie interesujące, jako że nawet obecnie obowiązujący Kodeks cywilny Federacji Rosyjskiej nie określa jednoznacznie definicji terminu władienije. Zob. A. Rudokvas, A. Steven, Acquisitive prescription of moveable property under Russian law, Edinburgh Law Review, 2022, nr 2, s. 194-218.

^[66] Zob. H. Hause, Das Privateigentum in Sowjetrussland nach dem Zivilkodex des R.S.F.S.R. (unter Berücksichtigung der Rechtsverhältnisse am Grund und Boden), Triltsch, Würzburg 1934.

^[67] D.P. Hammer, Russia and the Roman Law…, s. 11: „Rosyjscy prawodawcy najwyraźniej zapożyczyli zasady werbalne bez badania teoretycznego aspektu konstrukcji prawnej”.

^[68] Na przełomie XIX i XX wieku z podobnymi problemami, które ogniskowały się wokół tworzenia w warunkach braku niepodległości państwa własnego prawniczego vocabularium, zmagała się nauka polska. Za materiał do pracy posłużyły między innymi źródła rzymskie. Zob. np. M. Jońca, Wkład Aleksandra Cukrowicza w polski przekład „Instytucji” Gajusa i nie tylko, Łódzkie Studia Teologiczne, 2018, nr 27, s. 49-59.