Adwokat Jan Bikart (1908-1991) – życie i działalność

W 2015 r. opublikowałam monografię naukową poświęconą historii prawa rzymskiego na UJK we Lwowie^[1]. Jedna z jej części jest poświęcona studentom prawa we Lwowie uczęszczającym na seminaria prowadzone przez profesorów prawa rzymskiego^[2]. Koncepcja monografii będącej nieco zmienioną wersją obronionej kilka lat wcześniej rozprawy doktorskiej nie przewidywała dogłębnej analizy dalszych, szczegółowych losów absolwentów prawa we Lwowie. Jednak w ciągu dalszej kwerendy pozyskałam materiały, które ukazują działalność zawodową prawników, którzy odebrali wykształcenie we Lwowie. Sylwetkę jednego z nich – Jana Bikarta^[3] – chciałabym przedstawić w niniejszym artykule. Należy zaznaczyć, że wymienionej postaci nie została nigdy poświęcona żadna publikacja naukowa^[4].

DZIECIŃSTWO I LATA MŁODZIEŃCZE

Jan Władysław Bikart urodził się 25 czerwca 1908 r. we Lwowie^[5], był synem Antoniego Adolfa^[6] oraz Magdaleny z domu Kosterko^[7]. Miał starszego brata Antoniego urodzonego 13 czerwca 1906 r.^[8] Jan Bikart zamieszkiwał w okresie międzywojennym m.in. w Kolbuszowej, Rzeszowie, Lwowie, a następnie Krakowie^[9].

W Kolbuszowej w 1927 r. ukończył ośmioletnie, klasyczne Prywatne Gimnazjum Koedukacyjne dawnego typu (z językiem łacińskim od I klasy oraz od IV z językiem greckim). W VII i VIII klasie przewodniczył powstałej 21 listopada 1925 r. szkolnej organizacji pod nazwą Liga Obrony Powietrznej Państwa (Koło LOPP)^[10], która promowała lotnictwo, chcąc rozbudzić w tym kierunku zainteresowanie młodzieży. Kółko w pierwszym roku działalności liczyło 109 osób, zaś w drugim 82. Członkowie Koła uczestniczyli  w odczytach i obchodach organizowanych przez Powiatowe Koło LOPP, prenumerowali czasopismo „Młody Lotnik”. Sam Bikart także wystąpił z odczytem dla całej społeczności gimnazjalnej pt. O grozie wojny powietrznej.^[11] W maju 1927 r. zdał gimnazjalny rozszerzony egzamin dojrzałości^[12]. Z wszystkich przedmiotów otrzymał oceny bardzo dobre^[13].

SŁUŻBA WOJSKOWA

Po maturze Bikart^[14] jako ochotnik odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Wojsk Łączności w Zegrzu^[15]. Ukończył ją 22 maja 1928 r. jako plutonowy podchorąży łączności^[16]. W dniach od 11 sierpnia do 20 września 1930 r. odbył ćwiczenia wojskowe. 1 stycznia 1931 r. mianowany został podporucznikiem rezerwy. Będąc w rezerwie, w kompanii telegraficznej 24 Dywizji Piechoty odbył ćwiczenia wojskowe w dniach 21 sierpnia – 16 września 1934 r. oraz 26 sierpnia – 16 września 1937 r. ^[17].

STUDIA NA UNIWERSYTECIE JANA KAZIMIERZA WE LWOWIE

W roku akademickim 1928/1929 r. podjął we Lwowie studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Był tam stypendystą Zakładu Prawa Rzymskiego^[18], a następnie Zakładu Prawa Administracyjnego^[19]. W trakcie studiów działał w korporacjach akademickich. W roku akademickim 1930/1931 był sekretarzem Towarzystwa „Bratnia Pomoc” Studentów Uniwersytetu Jana Kazimierza (zob. zdjęcie poniżej^[20]), zaś w latach 1930/1931 (semestr letni) – 1931/1932 wiceprezesem Polskiej Korporacji Akademickiej „Zagończyk” we Lwowie^[21]. W latach 1929-1932 realizował w ramach studiów Studium Sądowe. Studia skończył w 1932 r.^[22] 9 lipca 1932 r. otrzymał stopień zawodowy magistra praw na podstawie czterech rocznych egzaminów, z których z każdego otrzymał ocenę dobrą^[23].

PRACA W SĄDOWNICTWIE

30 czerwca 1933 r. wstąpił do służby państwowej jako aplikant sądowy, pozaetatowy, mianowany przez prezesa Sądu Okręgowego w Krakowie^[24]. Aplikację sądową odbywał w latach 1933-1936 w Sądzie Okręgowym w Rzeszowie i w Sądzie Apelacyjnym w Krakowie^[25]. Egzamin sędziowski złożył przed Komisją egzaminacyjną przy Sądzie Apelacyjnym w Krakowie w dniu 17 listopada 1936 r. na ocenę bardzo dobrą. Minister Sprawiedliwości 16 listopada 1937 r. mianował go od 1 stycznia 1938 r. asesorem sądowym.  4 lutego 1938 r. pełnił obowiązki podprokuratora w Sądzie Okręgowym w Tarnowie^[26]. W latach 1933-1939 był członkiem Związku Zawodowego Aplikantów i Asesorów Sądowych Sadu Apelacyjnego w Krakowie^[27].

W OBOZACH JENIECKICH NA WĘGRZECH

W przededniu II wojny światowej, 24 sierpnia 1939 r., został zmobilizowany w Jarosławiu po czym rozpoczął służbę jako dowódca plutonu w 31 kompanii budowlano-telegraficznej^[28]. Trzy dni po agresji sowieckiej na Polskę, 20 września 1939 r. przez Przełęcz Jabłonkowską, przekroczył granicę węgierską, gdzie został internowany^[29]. W obozach jenieckich przebywał do końca wojny. Najpierw do marca 1940 r. był w obozie Hidasnémeti, a w ciągu następnych czterech lat w Budapeszcie, w obozie dla chorych wymagających opieki specjalnej.^[30] W obozie nie pełnił żadnych funkcji, ani nie wykonywał żadnych prac^[31]. Czas spędzał m.in. na nauce języków. Potrafił porozumieć się w kilku, z czego w języku niemieckim biegle oraz w stopniu komunikacyjnym: rosyjskim, francuskim, angielskim i węgierskim^[32]. Uczęszczał na kursy językowe organizowane przy świetlicy Amerykańskiego Komitetu Pomocy Polakom w Budapeszcie. Świetlica gromadziła bowiem Polaków zamieszkałych w stolicy lub przyjeżdżających z obozów. Organizowała kursy językowe: angielskiego, francuskiego i węgierskiego^[33]. W świetlicy odbywały się również w godzinach wieczornych trzy razy w tygodniu wykłady^[34] oraz organizowane były z okazji świąt wieczorki artystyczne^[35]. Komitet wydawał własne czasopismo^[36]. Bikart na łamach tegoż tygodnika: „Nasza Świetlica Materiały Obozowe”^[37] opublikował kilka artykułów, m.in. Sztuka czytania  (1942, z. IV) czy Reforma rolna na Węgrzech (1942, z. XII). Tłumaczył również artykuły innych autorów na język polski, np. recenzję Ferenca Herczoga (ur. Franz Herzog) pt. Kleks (1942, z. VIII) ^[38]. Zdzisław Antoniewicz w swojej książce Rozbitkowie na Węgrzech wspomina  także o jego udziale w roli aktora w wyreżyserowanym przez Jana Kruszewskiego skeczu W poczekalni. Skecz ten, jeden z dwóch, który przygotowano na bezpłatny wieczór z okazji prima aprilis „przedstawiał w pierwszej odsłonie redakcję pisma polskiego w Budapeszcie, w drugiej zaś biuro urzędu reemigracyjnego po wojnie w Warszawie”^[39]. W marcu 1944 r. po otrzymaniu pracy został zwolniony z obozu. Gdy pojawiła się możliwość wyjazdu do Polski natychmiast zgłosił się i pierwszym transportem wyjechał do Krakowa^[40].

POWRÓT DO KRAJU

Po powrocie do kraju, 30 kwietnia 1945 r., w swoim życiorysie składanym do WKU deklarował, że nie zajmował się pracą polityczną i społeczną. Pisał: „Jakakolwiek działalność na polu politycznym była zresztą stanowi sędziowskiemu ustawowo zakazana”^[41]. W charakterystyce jego osoby sporządzonej 4 maja 1945 r., która znajduje się w jego aktach związanych z przebiegiem służby wojskowej, czytamy: „Politycznie słabo zorientowany, nastawienie reakcyjne, oblicze polityczne ukrywa, zaufania nie budzi. Wniosek: do wojska ani do pracy cywilnej nie nadaje się”^[42]. Jednak, pomimo tego typu opinii, od 24 grudnia 1946 r. przynależał do PPS, a od 15 grudnia 1948 r., tj. po połączeniu się PPR z PPS w PZPR, stał się członkiem tej ostatniej. Legitymację partyjna wystawił mu Komitet Dzielnicowy Warszawa Śródmieście^[43].

Od 12 maja 1945 r. do 16 kwietnia 1946 r. jako podprokurator zajmował się sprawami doraźnymi okręgu krakowskiego^[44]. W latach 1945-1946 Bikart był członkiem Związku Zawodowego Pracowników Sądowych i Prokuratorskich^[45]. 6 maja 1946 r. został delegowany przez ministra sprawiedliwości do krakowskiej delegatury Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej.^[46] Jak napisał Bogdan Sekściński ów organ był: „jednym z narzędzi w rękach komunistów wprowadzających i utrwalających ‘władzę ludową’ w powojennej Polsce. Komisja stanowiła elementarne ogniwo ówczesnego stalinowskiego systemu represji. Jako państwowa machina terroru wywarła olbrzymi wpływ na budowę nowej rzeczywistości. Zapisała się w dziejach naszego kraju jako typowa państwowa organizacja przestępcza, która odegrała znaczącą rolę podczas kształtowania przez ówczesne prostalinowskie władze nowej sceny społeczno-gospodarczo-politycznej”^[47]. Po niecałych dwóch miesiącach w tym komunistycznym organie, 28 czerwca 1946 r. Bikart błyskawicznie awansował z podprokuratora na stanowisko wiceprokuratora Sądu Okręgowego w Krakowie. Wcześniej jeszcze, 22 czerwca 1946 r. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Zagranicznych zwróciło się z prośbą do Ministerstwa Sprawiedliwości  o  przejście podprokuratora Bikarta do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zaznaczono też, że w najbliższych dniach należy się spodziewać nominacji Bikarta na stanowisko wiceprokuratora^[48]. Przeniesienie odbyło się na wyraźną prośbę Jana Bikarta.^[49].

PRACA W SŁUŻBIE ZAGRANICZNEJ

Na początku lipca 1946 r. Jan Bikart rozpoczął służbę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i objął obowiązki kierownika Wydziału Konsularnego oraz II Sekretarza Poselstwa na Węgrzech^[50].

Przed wyjazdem do Budapesztu w dniu 1 lipca 1946 r. odbył rozmowę z funkcjonariuszami polskiego komunistycznego wywiadu wojskowego^[51], podczas której otrzymał szczegółowe zadania, które miał wykonywać na rzecz wywiadu, a mianowicie otrzymał zadanie ustalenia stanu ekonomicznego oraz politycznego Węgier. W pierwszym przypadku miał zdobywać informacje o przemyśle, rolnictwie, handlu. W drugim wywiad wojskowy interesował się zwłaszcza partiami politycznymi ich programami i przywódcami, stosunkiem rządu oraz Węgrów do Rządu Jedności Narodowej. Nie mniej interesującym zagadnieniem dla komunistycznego wywiadu było przedstawienie analiz dotyczących wpływów amerykańskich i brytyjskich na Węgrzech. Bikart miał zdobywać informacje dotyczące polskiej emigracji, zwłaszcza „polskich towarzystw reakcyjnych”, kontaktów z generałem Władysławem Andersem, sposobów przerzucania tzw. dywersantów do Polski. Wiadomości miał przesyłać co dwa tygodnie. Korespondencja, standardowo w takich sytuacjach, była wysyłana drogą dyplomatyczną, w dwóch kopertach. Zewnętrzna miała być w tym przypadku zaadresowana do Ministerstwa Spraw Zagranicznych na „P. Lasman”, (od 10 października 1946 r. dla Wielopolskiej), zaś na kopercie wewnętrznej: Wydział Wojskowych Spraw Zagranicznych dla ppłk. Jarzemkiewicza^[52].

W dniu otrzymania zadania, Bikart podpisał oświadczenie, że zachowa w ścisłej tajemnicy odbytą rozmowę z „tajnym urzędem Wojska Polskiego” i nie ujawni jej nawet wobec członków najbliższej rodziny. Został uprzedzony, że za naruszenie tego zobowiązania zostanie pociągnięty do odpowiedzialności przed sąd wojskowy. Został mu nadany pseudonim „Pomorski”^[53].

W jego teczce personalnej znajdują się dwa raporty napisane przez „Pomorskiego”. Jeden (na dwóch stronach) dotyczy sytuacji wewnętrznej w polskiej placówce z 3 września 1946 r.^[54], drugi (trzystronicowy) poświęcony jest sytuacji gospodarczej Węgier, a informacje są zaczerpnie z poufnego węgierskiego Informatora Statystycznego. W piśmie Bikarta do Oddziału II z 6 listopada 1946 r. podaje, że wysłał cztery raporty^[55]. Więcej informacji w jego teczce personalnej przechowywanej w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej na temat szczegółów kontaktowania z komunistycznym wywiadem wojskowym nie ma.

Jak pisze Aleksandra Sylburska w swojej monografii, obsadzenie stanowisk kierownika Wydziału Konsularnego i II sekretarza osobą Bikarta odbyło się bez opinii Urzędu Bezpieczeństwa. Tworzący placówkę dyplomatyczną na Węgrzech dr Piotr Szymański zapewniał jednak, że „nie zgłasza żadnych przeciwwskazań, ani też nie ma żadnych zarzutów wobec pracy Jana Bikarta, szczególnie w kwestii wydawania paszportów i wiz dla Polaków (…).”^[56] Mimo to Szymański z powyższego powodu zmuszony był ograniczyć zakres obowiązków Bikarta, co było dla samego zainteresowanego sytuacją niezręczną i przykrą.^[57] Jak pisze dalej Sylburska tworzący placówkę rozpoczynali pracę w bardzo trudnych warunkach m.in. lokalowych, kadrowych i finansowych. W sierpniu 1946 r, „Jan Bikart skarżył się kierownikowi Wydziału Zagranicznego PPS, Stanisławowi Dobrowolskiemu, że musi sam zajmować się wszystkimi sprawami konsularnymi, ponadto – mimo braku oficjalnej nominacji – realizuje zadania I sekretarza poselstwa. (…) Mimo wielokrotnie ponawianej prośby oraz wbrew zapewnieniom Dobrowolskiego, że interweniuje w tej sprawie w MSZ, nie było nadziei na nominację”^[58]. Bikartowi bardzo zależało na otrzymaniu nominacji na urząd I sekretarza poselstwa i nawet prosił wywiad wojskowy o wstawiennictwo w tej sprawie: „Przypominam, iż pracując jako kierownik Wydziału Konsularnego i nie mając w wydziale żadnej fachowej siły do pomocy sam wszystko załatwiam, tak, że nie mam czasu na rozwinięcie żądanej działalności. Obiecano, iż po 3 miesiącach zostanę I sekretarzem. Miałbym wówczas czas na żądaną akcję. Proszę więc wpłynąć by w Wydziale Personalnym dotrzymano tej obietnicy, zwłaszcza iż z końcem września mija mój 3-miesięczny okres po którym miałem zostać I sekretarzem”^[59]. Bikart chciał, aby na akcje wywiadowcze, które miał przeprowadzić wypłacano mu 100 dolarów miesięcznie. Pieniądze te miałby przeznaczać na wydatki związane ze zdobywaniem informacji, opracowywaniem referatów, nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktów^[60]. Rzeczywiście na placówce zarabiano mało, stąd zapewne wynikało domaganie się przez Bikarta dodatkowych sum. Jak relacjonował Michał Kobiela, jeden z pracowników Wydziału Konsularnego, zarobione pieniądze na pełnionych stanowiskach w poselstwie wystarczały bowiem tylko na komorne i śniadanie. W relacji Kobieli znalazł się również trudny do zweryfikowania fragment dotyczący Jana Bikarta, z którego wynikało że pieniądze z wynagrodzenia za pracę odsyłał rodzinie, zaś sam „korzystał z uprzejmości węgierskich znajomych i ich zaproszeń na obiady”^[61].

Jan Bikart wrócił do kraju  15 kwietnia 1947 r. i jako starszy radca pracował w Biurze Konsularnym MSZ prowadząc referat spraw obywatelstwa^[62]. Do 1952 r. był także członkiem Związku Zawodowego Pracowników Państwowych przy MSZ^[63].

EGZAMIN ADWOKACKI

Jeszcze w 1947 r. wystąpił do ministra sprawiedliwości o zwolnienie go z odbycia aplikacji i dopuszczenie do egzaminu adwokackiego. Na podstawie art. 3 ust. 1 i 3 dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym dopuszczaniu  do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich, notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów^[64] minister 27 września 1947 r. wyraził taką zgodę. Artykuł dekretu w ustępie 1 mówił, że „osoby, które posiadają odpowiednie kwalifikacje osobiste oraz ukończyły studia prawnicze z przepisanymi w Polsce egzaminami, jeżeli ich działalność naukowa lub zawodowa daje rękojmię należytego wykonywania zawodu adwokata mogą być wpisane na listę adwokatów po zwolnieniu ich od wymagań odbycia aplikacji sądowej i adwokackiej oraz złożenia egzaminu adwokackiego”. Bikart zwolniony został z odbycia aplikacji, ale nie od złożenia egzaminu adwokackiego^[65].

Po uzyskaniu zgody ministra pracując nadal jako radca w Ministerstwie Spraw Zagranicznych 12 maja 1948 roku wystąpił do Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie z prośbą o dopuszczenie go do egzaminu adwokackiego. Do podania dołączył życiorys, odpis dyplomu ukończenia studiów, odpis zaświadczenia Prokuratora Sądu Okręgowego w Krakowie o przebiegu służby w sądownictwie i prokuraturze^[66].

Egzamin adwokacki został wyznaczony na czerwiec. 18 czerwca odbył się egzamin pisemny z prawa karnego, 19 czerwca – pisemny z prawa cywilnego i 26 czerwca 1948 r. – egzamin ustny. Egzaminy odbyły się w budynku Zrzeszenia Prawników Demokratów przy ul. Hożej 41.^[67]

Okręgowa Rada Adwokacka w Warszawie na posiedzeniu 1 lipca 1948 r. wpisała Jana Bikarta na podstawie powyższego artykułu 1 dekretu na listę adwokatów^[68]. Ślubowanie złożył dwa dni później, 3 lipca 1948 r.^[69]

DELEGAT GŁÓWNY POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA NA NIEMCY

W dniu 2 sierpnia 1949 r. Jan Bikart objął stanowisko Delegata Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża na Niemcy z siedzibą w Monachium (za dotychczas p.o. dra A. Kalmanowicza^[70]). Pełnił je do 13 kwietnia 1952 r.^[71] Najważniejszą jego misją było odszukiwanie i odzyskiwanie dzieci zabranych podczas II wojny światowej przez hitlerowskie Niemcy od polskich rodzin i z polskich sierocińców, które miały zostać następnie poddane zniemczeniu^[72], często po wcześniejszym pobycie w „Lebensborn”^[73]. Bikartowi podlegały cztery delegatury: w Berlinie, w Spendge, w Monachium - Pasing, w Uberlingen. Swoje urzędowanie rozpoczął w dniu 12 sierpnia^[74]. Na pierwszej odprawie z pracownikami Delegatury Bikart najpierw podziękował Kalmanowiczowi za pełnienie obowiązków Delegata w ciężkim przejściowym okresie reorganizacji PCK. Dalej, zaznaczył, że głównym zadaniem PCK jest nadal rewindykacja dzieci: „Z tego winni sobie wszyscy zdawać sprawę, że za te akcje odpowiedzialni jesteśmy przed Krajem i przed społeczeństwem polskim. Powinniśmy dokładać wszelkich wysiłków, aby nie zawieść zaufania Kraju. Na drugim planie, przynajmniej w początkowym okresie pozostaje akcja opieki społecznej i pracy kulturalnej. Będę wymagał wytężonej pracy i będę kontrolował czy praca pracowników odpowiada tym wymaganiom. Kto z pracowników nie zechce się poświęcić całkowicie powierzonej mu pracy, to uważam, iż winien zrezygnować. (…) Chciałbym by sprawa rewindykacji dzieci polskich leżała każdemu na sercu i by każdy z pracowników komunikował mi swoje uwagi i spostrzeżenia co do sposobów usprawnienia tej akcji”^[75]. Jednym z uratowanych wówczas dzieci był Alojzy Twardecki (ur. 22 marca 1938 r.), który został zabrany przez Lebensborn, zaadoptowany przez niemiecką rodzinę i nazywany przez nią Alfredem Hartmanem. Swój przypadek Alojzy Twardecki opisał w książce: Szkoła janczarów^[76]. Historia życia Alojzego Twardeckiego stała się też tematem czterech filmów dokumentalnych: z 1971 r. pt. Człowiek o dwóch nazwiskach w reżyserii Romana Wionczka, z 1985 r. Akcent w reżyserii Roberta Stando, angielski The Stolen Child w reżyserii Catrine Clay i niemiecki z 2006 r. Pole und Deutscher w reżyserii Eberharda Büssema.

Stefan Tokarz^[77] w przywoływanej już książce wspomina, że podczas spotkań z Bikartem słuchał jego wspomnień: „Kiedy mi opowiadał o tej działalności, przeczuwałem, że słucham o najważniejszym, wręcz historycznym okresie jego życia, chociaż Janek tego nie zaznaczał, ani głosem, ani gestem, ani mimiką. Mówił, jak o jakiejś spełnionej misji, zupełnie normalnej, choć opowiadał o odzyskiwaniu polskich dzieci, zrabowanych rodzicom, zabranych gwałtem z sierocińców, wreszcie dzieci z Zamojszczyzny, które miały ulec zgermanizowaniu. Mówił o tzw. „janczarach XX wieku”.^[78]

Kwestia działalności Jana Bikarta w Monachium ze względu na szeroki zakres dostępnych materiałów zostanie opisana w odrębnym artykule.

ADWOKAT I RADCA PRAWNY

Jan Bikart^[79] po zlikwidowaniu przez władze amerykańskie delegatury PCK w Niemczech wrócił na stałe do Polski i od 1 maja pracował w Biurze Konsularnym prowadząc referat spraw obywatelstwa^[80]. Z dniem 31 lipca 1952 r. przestał pracować w Ministerstwie Spraw Zagranicznych^[81]. Od 1 lipca 1952 r. rozpoczął pracę na pół etatu jako radca prawny w Centralnym Zarządzie Przemysłu Jajczarsko-Drobiarskiego w Warszawie przy ul. Hożej 66/68^[82]. W dniu 10 września poinformował Okręgową Radę Adwokacką, że wrócił z zagranicy, gdzie w Monachium pełnił funkcję Delegata Głównego PCK na Niemcy^[83]. Kilka dni później Władysław Janusz Tomorowicz, dziekan Rady Adwokackiej, poprosił go, aby w związku z powrotem wypełnił ankietę personalną i przedstawił aktualny życiorys^[84]. Ankietę taką wypełnił^[85].

Uchwałą Rady Adwokackiej w Warszawie z dnia 15 stycznia 1953 r. został przydzielony do Zespołu Adwokackiego nr 10, przy ul. Mokotowskiej 19 w Warszawie, o czym poinformowano go 24 stycznia.^[86]. W jego teczce personalnej znajdujemy również informację, że w związku z upływem kadencji Prezydium Społecznej Komisji Lustratorów Wojewódzkiej Rady Adwokackiej powołano jego nowy skład, a także lustratorów w liczbie 55 adwokatów, w tym Jana Bikarta^[87].

11 grudnia 1963 r. Bikart poinformował kierownika Zespołu Adwokackiego nr 10, iż występuje z zespołu z dniem 31 grudnia 1963 r. Wystąpienie spowodowane było wprowadzeniem przepisów, że od 1 stycznia 1964 r. nie będzie można łączyć w jednym ręku zawodu adwokata i radcy prawnego^[88]. Bikart wybrał w tym przypadku wykonywanie zawodu radcy prawnego w państwowym przedsiębiorstwie. Przeszedł na stanowisko radcy prawnego w dniu 1 stycznia 1965 r. na podstawie § 7 lit. „d” ust. 2 rozporządzenia ministra sprawiedliwości  z dnia 31 marca 1958 r.  w sprawie zespołów adwokackich (Dz. U. z dnia 26 kwietnia 1958 r., nr 22, poz. 95). Jego sprawy adwokackie przejął adwokat Stanisław Rybka. Dotyczyły one w trzech przypadkach spraw cywilnych (odszkodowawczych) oraz w jednym sprawy karnej^[89]. Dziekan Rady w dniu 31 grudnia 1963 r. w związku z wypowiedzeniem członkostwa z zespołu skreślił Bikarta z rejestru Zespołu Adwokackiego nr 10 w Warszawie^[90].

Jan Bikart przeszedł na emeryturę 1 stycznia 1975 r.^[91] Podczas stanu wojennego otrzymał od Rady Państwa medal za udział w wojnie obronnej w 1939 r. (19 maja 1982 r.) oraz Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (20 kwietnia 1983 r.)^[92].  Zmarł 11 marca 1991 r. mając 82 lata. Spoczął w części wojskowej cmentarza w Falenicy, gdzie mieszkał po wojnie z drugą żoną Barbarą^[93].

Bikart był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Anna Danuta Pietrzykowska (1915-2007), córka inżyniera górnictwa Bronisława Ignacego Pietrzykowskiego^[94] i Zofii Ludwiki z d. Papée^[95]. Po rozwodzie^[96], ożenił się po raz drugi. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Jadwigę, z drugiego syna Piotra.