Wprowadzenie
Coraz częściej w literaturze naukowej (nie tylko prawniczej) pojawiają się opracowania sugerujące konieczność wprowadzenia podatków globalnych. Głębsza analiza tematu wykazuje, że za postulatami tymi mogą stać odmienne idee. W niniejszym artykule przedstawiono i poddano analizie najczęściej pojawiające się idee dotyczące danin światowych. Przyjęto przy tym założenie, że choć idee nie są tożsame z interesem (benefitem), to jednak nie należy przeciwstawiać idei interesom (podatnika, budżetu, do którego wpływają środki lub beneficjentów otrzymujących z tych środków finansowanie), gdyż jak zauważył Sven Steinmo, są one zawsze wzajemnie powiązane
[1].
Celem artykułu jest także uświadomienie, że wprawdzie proces wprowadzania danin światowych może być powolny, to jednak już na wczesnym etapie należy uzgodnić zespół trwałych i sprawiedliwych zasad, na których podatki takie będą oparte, a zasady te wynikać muszą z podstawowych idei przyświecających temu ambitnemu przedsięwzięciu.
Niniejsze rozważania przedstawiają zagadnienie z perspektywy nauk prawnych. Nieco odmiennie do tematu podchodzi się w naukach ekonomicznych, w których nacisk kładziony jest głównie nie na ideę, lecz na funkcję realizowaną przez podatki.
W badaniach zastosowano metodę teoretyczno-prawną służącą do analizy poglądów doktryny i zbadania głównych nurtów polemicznych.
1. Podatki globalne
Podatek jest jednostronnie ustalonym świadczeniem pieniężnym o przymusowym charakterze, co do zasady nieodpłatnym i bezzwrotnym, pobieranym na rzecz państwa lub innych podmiotów publicznoprawnych
[2]. Polska Ordynacja podatkowa definiuje podatek jako publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej
[3].
Historycznie podatek związany jest z państwem (lub jego ekwiwalentem). Możliwe są jednak daniny nakładane i pobierane w oderwaniu (przynajmniej częściowo) od państwa.
Zagadnienie podatków globalnych (światowych) obecne jest w debatach medialnych. Tematyka ta jest także przedmiotem badań naukowych. Brak jednak w tym zakresie opracowań całościowych
[4]. W konsekwencji pojęcie to nigdy nie zostało jednoznacznie zdefiniowane. Co więcej, w wielu opracowaniach omawiających tego rodzaju daniny autorzy koncentrują się na korzyściach z ich inkorporacji bez podejmowania jakichkolwiek prób szerszego omówienia samej koncepcji podatku
[5]. Mimo różnic w definicji można stwierdzić, że obecnie nie funkcjonuje żaden podatek, który można uznać za globalny.
Ruben P. Mendez zdefiniował jako globalny, podatek, który byłby pobierany przez organizację międzynarodową o zasięgu światowym, nałożony na podatników bez względu na miejsce siedziby, a przychody z tytułu takiego podatku stanowiłyby dochody tej organizacji lub poszczególnych państw (w przypadku alokacji)
[6]. Taka definicja wydaje się jednak niepełna.
Zdaniem autora za podatek globalny uznać należy podatek nakładany na podmioty we wszystkich (lub prawie wszystkich) krajach świata według wspólnych zasad ustanowionych bądź przez organizację międzynarodową bądź w wyniku powszechnego międzypaństwowego porozumienia. Pobór może być dokonywany bądź przez organizację międzynarodową, bądź poszczególne kraje. Podatkowi podlegać mogą osoby fizyczne oraz osoby prawne. Wpływy z niego mogą zasilać organizacje międzynarodowe lub konkretne państwa zgodnie z normami wprowadzającej go organizacji lub porozumienia międzynarodowego.
Nie mają charakteru globalnego podatki o charakterze transgranicznym nawet koordynowane przez organizację międzynarodową, jednak dotyczące tylko grup państw. Przykładem może być inicjatywa ONZ “Global health initiative”. Agenda ONZ o nazwie UNITAID przekonała kilka państw do wprowadzenia niewielkiego podatku od sprzedaży biletów lotniczych. Celem tego podatku było zebranie funduszy na walkę z malarią oraz AIDS
[7]. Pobór tej daniny nie został rozciągnięty na inne kraje i nie ma ona charakteru globalnego.
Pierwsze próby opracowania podatku globalnego podjęto w latach 20. ubiegłego wieku. Zaproponowano wtedy stworzenie podatku unitarnego, opartego na zasadzie wspólnego, ogólnoświatowego poboru z użyciem formuły bazującej na wielkości sprzedaży, aktywach firm i kosztach płac (
payroll), a następnie podziału uzyskanych wpływów między poszczególne państwa
[8]. Prace nad tym (i innymi projektami) nie wyszły poza ramy dyskusji teoretycznej, gdyż brak było zgody odnośnie do podstawowych zasad wprowadzenia tak daleko idących rozwiązań. W tamtym okresie nie istniały także techniczne możliwości sprawnej koordynacji i poboru podatku na szczeblu globalnym.
Przez minione sto lat postulaty wprowadzenia podobnych podatków pojawiały się regularnie
[9]. Dla polityków i mediów tego rodzaju daniny wydają się być atrakcyjnym źródłem środków umożliwiających rozwiązywanie pilnych problemów współczesnego świata. Również naukowcy rozumiejący złożoność współczesnego, międzynarodowego systemu podatkowego coraz częściej rozważają możliwość wprowadzania tego rodzaju danin sugerując, że świat jest już na takie rozwiązanie gotowy, a dostępne narzędzia informatyczne umożliwią sprawne nim zarządzanie.
Pojawia się wiele bardzo różnych propozycji podatków globalnych
[10]. Przeważnie ograniczają się one do prezentacji ogólnych założeń, często w oderwaniu od realiów światowego ładu fiskalnego. Najczęściej powtarzające się pomysły podzielić można na 4 grupy:
1) Podatki związane z działalnością finansową. Podatki od transakcji finansowych (w tym walutowych) - Financial Transaction Tax lub Currency Transactions Tax (CTT)[11]. Podatki od banków (podatki bilansu bankowego lub od aktywności bankowej oparty na zyskach banków lub funduszu wynagrodzeń kadry zarządczej)[12].
2) Podatki ekologiczne (klimatyczne). Podatki od kopalin lub paliw. Podatki nakładane na podmioty odpowiedzialne za emisję zanieczyszczeń (international pollutants), w szczególności przemysł wydobywczy i transport. (np. podatek od sprzedaży biletów lotniczych)[13]. ONZ zaproponowała wprowadzenie globalnego podatku klimatycznego (Global carbon tax)[14].
3) Opodatkowanie najbogatszych. Daniny nakładane na majątek lub dochody grupy najbogatszych obywateli świata. Ta kategoria często pojawia się w mediach, rzadziej w propozycjach naukowców. Związane to jest z przewidywanymi praktycznymi trudnościami z nałożeniem tego rodzaju daniny. Dotychczasowe próby wprowadzenia podobnych obciążeń (tzw. net wealth tax) w poszczególnych krajach nie kończyły się powodzeniem[15]. Uznaje się, że przyczyną tego była właśnie możliwość ucieczki przed podatkiem do innej jurysdykcji. Danina globalna miałaby to ograniczać. Przykładowo EU Observatory proponuje wprowadzenie 2% podatku dla grupy 3000 miliarderów[16].
4) Inne podatki o globalnym zasięgu. Rozrzut propozycji w tej grupie jest bardzo szeroki. Zawiera ona, między innymi, podatki od międzynarodowego handlu bronią, podatek od państw przyjmujących wykwalifikowanych migrantów (tzw. brain drain tax), podatki od wybranych produktów wyposażenia (np. telewizorów lub zmywarek), podatki od używek, podatki od rybołówstwa na wodach międzynarodowych[17]. Jest też postulat wprowadzenia powszechnego, światowego podatku od wszystkich firm[18].
Oprócz istotnych różnic w konstrukcji, zasięgu, podstawie i sposobach poboru proponowanych podatków (których omówienie wychodzi poza ramy artykułu) widoczne są także odmienne idee, których realizacji daniny mają służyć. Ich różnorodność pozwala wnioskować, że podatki globalne postrzegane są jako uniwersalne panaceum na wyzwania współczesnego świata.
Wspólną cechą powyższych projektów jest ich postulowana obowiązkowa globalna aplikacja. Osiągnięcie w latach 2022-2024 kompromisu dotyczącego opodatkowania dochodów z
e-commerce, oraz minimalnej stawki podatkowej (tzw. Filary I i II) uznawane jest przez część badaczy za potwierdzenie rozpoczęcie zupełnie nowej ery światowego ładu podatkowego – ery działań globalnych, w konsekwencji realizacja projektów do niedawna uznawanych za teoretyczne może stać się realna
[19].
2. Idea w podatkach
Pobór podatków wiąże się z przymusem. Dla zmniejszenia oporu podatników, zainteresowani efektywnością procesów wprowadzają element ideologiczny uzasadniający konieczność poddania się obowiązkom fiskalnym
[20]. Historycznie idea usprawiedliwiająca konieczność opłaty sprowadzała się do wymogu zabezpieczenia potrzeb władcy (władzy, w tym religijnej), a pośrednio również samego podatnika, którego władca chronił. Na pewnym etapie rozwoju historycznego dostrzeżono możliwości realizacji za pomocą środków z podatków różnorakich nowych celów. Nowe podatki na nowe cele wymagały nowego uzasadnienia. To wpłynęło na zmianę znaczenia idei. Miała ona odtąd służyć uwiarygodnieniu potrzeby realizacji celu i usprawiedliwieniu konieczności zwiększenia obciążeń fiskalnych. To idee stały się „fundamentem, który wpływa na pojmowanie [podatków] przez interesariuszy”
[21]. W praktyce „pojmowanie” staje się pierwszym etapem procesu akceptacji.
Badając teorie prawa (w tym prawa podatkowego) i rozważając konkretne rozwiązania natrafiamy na problemy natury filozoficznej
[22]. Takim jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania o przyczynę wprowadzenia obciążeń podatkowych, a więc o ich ideę. Przez ideę podatku należy rozumieć myśl przewodnią wyznaczającą lub stanowiącą cel działania, sedno koncepcji lub pomysł na uzasadnienie potrzeby poboru daniny. Idea jest więc urzeczywistnieniem refleksji filozoficznej.
Teoria prawa podatkowego (podobnie jak nauki ekonomiczne) analizuje funkcje podatków. Funkcja podatku nie jest tym samym co idea podatku, jest pojęciem węższym i można rzec technicznym, a w idealnym ujęciu to funkcja wynika z idei. Pojęcie funkcji można utożsamiać z celami i zadaniami, jakie spełniają podatki (wtedy identyfikowane są z realizowanymi w ramach publicznej działalności finansowej celami ekonomicznymi i politycznymi), a także z zadaniami, jakie finanse spełniają w stosunkach społecznych i w całym systemie finansowym
[23].
Współcześnie przywoływane idee uzasadniające pobór podatków są zbliżone do funkcji podatku, jednak nie są z nią tożsame. Wskazać można cztery główne idee:
1) Idea fiskalna. Państwo realizuje określone zadania, które finansowane są ze środków uzyskiwanych z danin publicznych. Idea ta jest uważana za podstawową rolę podatków.
2) Idea sprawiedliwej redystrybucji. Podział dochodów jest jednym z zadań współczesnego państwa (realizowanym za pomocą funkcji redystrybucyjnej)
[24]. Idea ta wyraża się we wtórnym, bardziej właściwym podziale bieżących dochodów.
3) Idea regulacji. Polega na trwałym wpływaniu na zachowania i na majątek podatników.
4) Idea stymulacji. Idea ta polega na takim konstruowaniu podatków, aby oddziaływały one na decyzje gospodarcze podatników np. w zakresie kierunków i rodzajów działalności gospodarczej.
Katalog funkcji podatków jest dłuższy. Dodatkowo wymienia się funkcję społeczną (socjalną), informacyjno-kontrolną, alokacyjną, stabilizacyjną, koordynacyjną itd
[25]. W ocenie autora nie należy ich jednak utożsamiać z ideami.
W przypadku danin światowych idee formułowane są nieco odmiennie. Można dokonać ich podziału na trzy podstawowe grupy (częściowo pokrywające się zakresem z generalnymi ideami podatkowymi):
I. Idee globalnej sprawiedliwości społecznej.
II. Idee globalnej redystrybucji bogactwa.
III. Idee rozwiązywania problemów o zasięgu światowym.
Należy także zauważyć, że podatki globalne służyć mogą realizacji szeroko pojmowanej koncepcji globalizacji. Ta czwarta idea wyrażona może być tezą, że procesy globalizacyjne są pożądane, a wprowadzenie jak największej ilości rozwiązań na szczeblu światowym (ponadnarodowych) wpływać będzie na ich przyspieszenie poprzez powstanie efektu synergii.
Omawiając źródła finansowania działań o skali światowej w raporcie Komisji do Spraw Światowego Kierowania, już w roku 1994 wskazano następujące idee przyświecające proponowanym koncepcjom
[26]:
- Potrzeba zapewnienia środków na wspólne cele;
- Pobieranie opłat za zużywanie wspólnych zasobów;
- Sprawiedliwe (proporcjonalne) rozłożenie ciężarów;
- Konieczność stworzenia nowych, globalnych źródeł.
Ponad ćwierć wieku później raport PIE zatytułowany Global Taxes in the Post-COVID-19 Era odwołuje się do trzech idei
[27]:
- Idei bardziej sprawiedliwego opodatkowania globalnych korporacji;
- Idei redystrybucji bogactwa między wąską grupą najbogatszych osób fizycznych a resztą społeczeństwa;
- Idei finansowania globalnych potrzeb przy pomocy środków uzyskiwanych z globalnych danin.
Idee podatków światowych podlegają dynamicznym ewolucjom, bywają też zawłaszczane. W 1972 r. James Tobin zaproponował ograniczony podatek światowy nakładany na spekulacyjne przepływy finansowe. Pomysł uznano za ciekawy, jednak natychmiast zaczęto rozszerzać jego cele i zakres, a to spowodowało, że autor stracił nim zainteresowanie
[28]. Z drugiej strony propozycje zbliżonych danin mogą być całkowicie odmiennie uzasadniane.
3. Podatki globalne a idea globalnej sprawiedliwości społecznej
Zarówno rozumienie, jak i odczuwanie sprawiedliwości odgrywają istotną rolę społeczną
[29]. Można postawić tezę, że to sprawiedliwość powinna być fundamentem każdego racjonalnego systemu podatkowego
[30]. Dlatego zasada sprawiedliwości staje się jedną z podstawowych zasad prawa podatkowego
[31]. Jest tak, choć część badaczy kładzie nacisk na pragmatyzm, podkreślając, że w podatkach nie chodzi o sprawiedliwość, a o efektywność
[32].Zdaniem Jerzego Wilkina „badania potwierdzają, iż percepcja sprawiedliwości społecznej ma istotny wpływ na zachowanie ludzi, na stabilność społeczną i na legitymizację porządku ekonomiczno-społecznego państw”
[33]. Jednak różnorodność doświadczeń, przekonań i oczekiwań jednostek skutkuje brakiem jednolitych i porównywalnych kryteriów, tego co uznawane jest za sprawiedliwe, a podstawy osądu wywodzą się z przyjętego systemu wartości
[34]. Jak zauważa Krzysztof Radzikowski „abstrakcyjnie pojmowane pojęcie sprawiedliwości podatkowej jest trudne, a być może i niemożliwe do zdefiniowania, lecz jest ono rozumiane różnie w zależności od miejsca, czasu i poglądów wypowiadającego się na jego temat”
[35]. Interpretacja sprawiedliwości odbywa się w sferze intuicji, a o jej przeniesieniu w sferę prawa można mówić dopiero po wzbogaceniu jej o treści normatywne
[36].
W zakresie podatków należy rozróżnić między sprawiedliwością w sensie obiektywnym (teoretycznym) oraz subiektywnym poczuciem sprawiedliwego rozkładu ciężaru podatkowego
[37]. Zagadnienia te badane są przede wszystkim z perspektywy sprawiedliwości suwerennej polityki fiskalnej państw, rzadko w ujęciu podatków światowych
[38]. Dostrzec można dwa aspekty postulatu sprawiedliwości w podatkach globalnych. Po pierwsze wprowadzenie podatków globalnych jako przejaw realizacji sprawiedliwości poprzez spowodowanie, że bogaci ponosić będą większą część kosztów związanych z funkcjonowania globalnej społeczności, dzięki której osiągnęli swoje bogactwo (dziś superbogaci często płacą podatki niższe niż biedni podatnicy)
[39]. Po drugie, zastosowane mechanizmy podatku (przedmiot, podmiot, wyłączenia, itp.) muszą być postrzegane (akceptowane) jako sprawiedliwe
[40]. Tsilly Dagan proponuje, by zastosować uniwersalny paradygmat zapewniający minimum sprawiedliwości, poprzez gwarancje, że obciążenia podatkowe nie obniżą dochodu obywateli, którzy znajdują się w najcięższej sytuacji
[41].
Organizacje NGO zwracają uwagę, że istnienie grupy osób, dysponujących wielkim bogactwem, unikających partycypowania w kosztach społecznych, odbierane jest jako urągające podstawom sprawiedliwości
[42]. Zgadza się z tym część naukowców podkreślając, że skala nierówności majątkowych w wymiarze światowym, osiągnęła poziom zagrażający stabilności społecznej w skali regionów i świata
[43]. W konsekwencji coraz częściej pojawia się sugestia konieczności zwiększenia udziału superbogatych w globalnych kosztach społecznych. Podobny postulat podnoszony jest także w stosunku do największych światowych korporacji (w szczególności firm tzw.
big-tech). Dostrzec można analogię z ideą uzasadnienia moralnego konieczności istnienia podatków przez uczonych średniowiecznych Albertusa Magnusa i św. Tomasza z Akwinu, którzy nauczali, że podatki należy opłacać właśnie dla dobra wspólnego i realizacji wspólnych celów
[44].
Osiągnięcie porozumienia odnośnie do uniwersalnych standardów sprawiedliwości podatkowej nie będzie proste. Obecnie funkcjonujące zasady światowego ładu podatkowego przez wielu interesariuszy nie są uznawane za sprawiedliwe. Co gorsze, bywają one wykorzystywane „w celu osiągnięcia pożądanych rezultatów pod pretekstem realizacji postulatu sprawiedliwości”
[45]. Dzieje się tak, mimo że teoretyczny postulat sprawiedliwości podatkowej wydaje się powszechnie akceptowany
[46].
4. Podatki globalne a idea globalnej redystrybucji bogactwa
Ważnym ekonomicznym celem podatków jest „finansowanie dóbr publicznych służących społeczeństwom i zapewnienie szerokiego dostępu do nich”
[47]. Idea ta nazywana ideą redystrybucji obecna jest także w naukach prawnych
[48].
Zdaniem części badaczy istnieje możliwość osiągania celów poprzez redystrybucję środków z danin publicznych na realizację zadań wymagających dodatkowego finansowania. Wydaje się, że możliwe jest uzyskanie podobnych korzyści na szczeblu globalnym. ONZ i organizacje NGO wzywają do tworzenia rozwiązań, które umożliwią zwiększenie stopnia alokacji środków do krajów rozwijających się (kosztem krajów rozwiniętych) lub do grup społecznych uznawanych za pokrzywdzone (np. kobiet)
[49]. W tym podejściu szczególny nacisk kładziony jest na wpływy z podatków od najbogatszych osób fizycznych, które mają „zmniejszyć stopień kumulacji bogactwa i zwiększyć dochody publiczne”
[50].
Redystrybucja wymaga zabezpieczenia wpływów. Kwoty dochodów z potencjalnych podatków mogą być znaczne. Przykładowo OECD ocenia, że podatek ekologiczny z tytułu wykorzystania węgla może przynosić rocznie 750 miliardów dolarów
[51]. ONZ szacuje, że podatek od emisji dwutlenku węgla, przy założeniu stawki podatku w wysokości 25 dolarów za wyemitowaną tonę CO2, wygeneruje (i to wyłącznie z krajów rozwiniętych) wpływy roczne sięgające 250 miliardów dolarów
[52]. Zaproponowany przez EU Observatory 2% „podatek miliarderów” (szacunkowo obejmujący 3000 osób) ma przynieść 250 miliardów dolarów rocznie
[53]. Podobna propozycja PIE ma rocznie generować 300 miliardów dolarów
[54]. Kwoty te wydają się skromne, biorąc pod uwagę, że już w roku 1996, Jeffrey Frankel szacował, że przy stawce wynoszącej zaledwie 0.1% podstawy podatek od transakcji finansowych przyniósłby rocznie ponad 500 miliardów dolarów
[55].
Idea redystrybucji rodzi pytania o alokację wpływów z globalnych danin. Możliwe są dwa podejścia. Pierwsze sugeruje, że podatki powinny stanowić wpływy budżetu organizacji międzynarodowej zarządzającej poborem podatku. To organizacja taka ma decydować o wydatkach (finansując własne projekty, wspierając państwa w potrzebie lub finansując inne organizacje). Druga koncepcja zakłada, że wpływy zasilać będą budżety poszczególnych państw według z góry ustalonego klucza, który odzwierciedlać ma ich potrzeby. Omówienie propozycji zasad alokacji wychodzi poza ramy tego artykułu. Lista potrzeb (i celów) wydaje się jednak dostatecznie długa.
Na zakończenie należy zaznaczyć, że choć z reguły uważa się, że zwiększenie dochodów publicznych jest jak najbardziej pożądane, chociażby ze względu na bardzo wysokie poziomy długu publicznego w wielu krajach świata, to jednak nie jest to opinia uniwersalna
[56]. Niektórzy badacze podkreślają pozytywny efekt nierówności dochodowych i umożliwienie (poprzez powstrzymanie się od opodatkowania nadmiernych dochodów) kreatywnym jednostkom podejmowania działań innowacyjnych, przynoszących im ponadprzeciętne dochody, ze względu na korzyści osiągane przez społeczeństwo w wyniku ich działalności
[57].
5. Podatki globalne a idea rozwiązywania problemów o zasięgu światowym
Ocena roli podatków ewoluuje. Obecnie podkreśla się, że wykorzystywane mogą być one nie tylko dla zapewnienia finansowania, ale także dla pośredniej realizacji pozafiskalnych celów poprzez stymulowanie pożądanych efektów polityki państwa
[58]. Cele takie mogą być osiągane zarówno przez promowanie pewnych zachowań, jak i eliminację innych, uznanych za niewłaściwe
[59].
Wzrasta przekonanie, że globalne zagrożenia mogą być skutecznie zwalczana tylko z pomocą globalnych mechanizmów i działań. Lista ogólnoświatowych problemów, które mogą być rozwiązane przy użyciu wspólnych, światowych zasobów finansowych rośnie
[60]. Do najczęściej wymienianych przykładów wyzwań o charakterze globalnym należą: walka ze zmianami klimatu, zapobieganie pandemiom, zwalczanie międzynarodowego terroryzmu, migracje itp. Można dokonać podziału na problemy, których rozwiązanie nie jest możliwe przez pojedyncze państwa (np. zmiany klimatu) i kwestie, które mogą być przez poszczególne kraje ograniczane (np. migracje) ale działania globalne byłyby bardziej skuteczne.
Warunkiem podjęcia takich działań jest zapewnienie odpowiednich źródeł ich finansowania. Podstawowym mogą być globalne podatki, które zdaniem części badaczy stają się koniecznością, gdyż „procesy rynkowe wyraźnie nie prowadzą do pogłębiania się spójności społecznej zarówno w wymiarze państw narodowych, jak i w ujęciu globalnym”
[61]. Podkreśla się przy tym, że szanse na wprowadzenie danin światowych wzrosną, jeżeli podatki będą finansować działania uznawane za istotne globalnie
[62]. Nie zmienia tego istnienie sporów odnośnie do kwestii, które zagadnienia uznać za priorytetowe
[63].
W przypadku podatków globalnych analogicznie do danin krajowych rola podatku może być dwojaka. Stanowi on źródło finansowania działań (w tym przypadku zarówno na szczeblu lokalnym, jak i globalnym) i może, poprzez zwiększanie kosztów, zniechęcać do działań niepożądanych lub zachęcać do zachowań alternatywnych. Przykładowo podatek od pasażerskich przelotów samolotowych wpłynie na koszt biletów, co powinno spowodować zmniejszenie liczby przelotów, a w konsekwencji emisji, a także zwiększyć ilość pasażerów (uznawanej za bardziej ekologiczną) kolei. Jednocześnie wpływy z tego podatku mogą być wykorzystane dla dofinansowania transportu niskoemisyjnego.
Oczekuje się występowania zjawisk pozytywnej synergii fiskalnej. Ilustruje to przykład opodatkowania działalności uznawanej za przynoszącą szkodę klimatowi
[64]. Analiza przepływów finansowych potwierdza istnienie związku między nie-ekologiczną działalnością firm, a rajami podatkowymi, oferującymi możliwość unikania lub zaniżania podatków. Wprowadzenie podatków globalnych (ponad państwami) pozbawi raje części dochodów, ograniczając ich znaczenie, co osłabi nie-ekologiczne firmy (częściej z rajów korzystające)
[65]. Stąd uznanie postulatu zwalczania rajów podatkowych za element walki ze zmianami klimatycznymi
[66].
Idea wprowadzenia globalnych podatków dla rozwiązywania światowych problemów jest obecna w literaturze tematu, przeważnie ze wskazanie celów na które środki mają być przeznaczane
[67]. Występuje też podejście odwrotne. Propozycje rozwiązywania określonych światowych problemów, wspiera się ogólną sugestią wprowadzenia globalnej daniny w celu sfinansowania proponowanych działań.
6. Podatki globalne a idea globalizacji i unifikacji
W XXI wieku postulat tworzenia rozwiązań prawnych na poziomie ponadnarodowym obecny jest w wielu dziedzinach prawa
[68]. Zagadnienie to ujmowane jest w ramy teoretyczne poprzez koncepcję multicentryczności prawa. Powstawanie niepaństwowych systemów normatywnych jest związane (między innymi) z wyzwaniami globalizacji, a ich akceptacja i ekspansja stymulują globalizację
[69]. Prowadzi to do wniosku, że także inkorporacja danin światowych powinna wpłynąć na pogłębianie się takich procesów.
Odniesienia do tej idei są w literaturze rzadsze niż do omówionych uprzednio, jednak jej wagę wzmacniają obserwacje z innych dziedzin prawa, w tym prawa podatkowego. Jako przykład przywołać można zasady rachunkowości lub standardy cen transferowych. W obu przypadkach globalne normy tworzone są przez instytucje w dużym stopniu oderwane od państw (odpowiednio IASC i OECD), a ich znaczenie dla globalizacji danych dziedzin w zakresie ekspansji gospodarczej, współpracy międzynarodowych i usuwania barier dla inwestorów nie jest kwestionowane. Stanowią one realny przykład możliwości wypracowania akceptowalnych i ponadnarodowych standardów. Co więcej, ich istnienie i szeroka akceptacja ułatwią wprowadzenie podatków globalnych, służąc jako inspiracja, wzorzec, ale też baza dla konkretnych rozwiązań.
Analogicznie, inkorporacja danin światowych może stać się inspiracją i wzorcem dla powstawania rozwiązań globalnych w kolejnych obszarach. Dodatkowo, pokusa uzyskania dodatkowych wpływów podatkowych zwiększyć powinna elastyczność w negocjacjach, stanowiąc wzorzec i potwierdzenie możliwości osiągania kompromisów. Dla wzmocnienia procesów globalizacyjnych istotne mogą też być środki, uzyskane z podatków, które będą dostępne dla finansowanie kolejnych inicjatyw.
7. Idea a realia wprowadzenia podatków globalnych
Richard M. Bird wymienia trzy kluczowe warunki niezbędne do wprowadzenia podatków globalnych. Po pierwsze muszą stać się one nie tylko pożądane, ale także niezbędne. Dziś nie można jeszcze mówić o osiągnięciu tego stadium, choć wkrótce może się to zmienić. Po drugie, system redystrybucji światowej musiałby stać się jedynym celem dla istnienia takich podatków. Ten wymóg wydaje się co najmniej kontrowersyjny. Na koniec, wprowadzenie podatków musiałoby być technicznie i organizacyjnie wykonalne
[70]. Szybki postęp w zakresie technologii związanych ze zbieraniem i przetwarzaniem danych daje asumpt do przyjęcia, że istnieją już odpowiednie narzędzia, brakuje jednak woli politycznej do ich wykorzystania.
Wdrożenie projektu tak nowatorskiego, jakim są daniny o zasięgu światowym spotkać się może z szeregiem problemów technicznych i organizacyjnych. Zwolennicy szybkich działań argumentują, że istnieją już przykłady
quasi podatkowego zbioru danin, za jakie uważa się opłacanie składek na niektóre organizacje międzynarodowe
[71]. Jednak groźby zaprzestania finansowania tych organizacji artykułowane regularnie przez kraje członkowskie sugerują, że ten mechanizm pozbawiony realnej sankcji jest w praktyce niedoskonały.
Nie ma jeszcze odpowiedzi na pytanie, kto i jak powinien decydować o nakładaniu danin globalnych. Część propozycji temat ten przemilcza. Niektórzy autorzy proponują rozwiązania pozornie logiczne, jednak odbiegające od współczesnych rozwiązań prawa międzynarodowego i realnego stanu współpracy politycznej. Wśród naukowców, którzy poświęcili temu zagadnieniu swoje badania (m.in. Vito Tanzi, Michael Motala, Thomas Rixen, Peter Dietsch, Arthur J. Cockfield) dominują dwa podejścia
[72]. Pierwsze sugeruje powierzenie zadań fiskalnych już istniejącym podmiotom (OECD, ONZ, rzadziej IMF), co ma niewątpliwe zalety związane z istniejącą infrastrukturą, zapleczem merytorycznym i autorytetem. Drugie proponuje powołanie zupełnie nowej organizacji (choć oczywiście nie wyklucza się jej współpracy z istniejącymi podmiotami, np. ONZ). Organizacja taka w literaturze nazywana bywa International Tax Organization – Międzynarodową Organizacją Podatkową
[73]. Można zakładać, że wybór formy organizacyjnej wpłynie znacząco na rodzaj, zakres i rangę podatków globalnych, a także stopień realizacji poszczególnych idei im przyświecających.
Podsumowanie
Pomimo wszystkich trudności praktycznych wydaje się, że argumenty za podjęciem wysiłku i wprowadzeniem danin światowych, a także benefity z poboru nowych podatków w końcu doprowadzą do wypracowania uniwersalnego rozwiązania, a wyzwania (tak polityczne, jak i techniczne) zostaną przezwyciężone. Rola idei w tym procesie będzie ważna podwójnie. Po pierwsze, tylko akceptowalne uzasadnienie może przekonać opinię publiczną do zgody na jeszcze jeden szczebel opodatkowania. Po drugie, właściwe zdefiniowanie sensu i celu inkorporacji danin światowych już na wczesnym etapie zwiększy szansę uniknięcie sytuacji, w której podatki takie służyć będą jedynie realizacji celów interesariuszy najsilniejszych (korporacji, państw lub organizacji)
[74]. Choć kwestia wprowadzenia danin światowych może się odwlekać, to już dziś należy zapewnić zespół trwałych, uniwersalnych i sprawiedliwych zasad, na których oparte będą rozwiązania normatywne. Droga do ich wypracowania zaczyna się od określenia podstawowych idei przedsięwzięcia, w konkretnym kontekście politycznym i społecznym
[75].
Bibliografia
Azam Rifat, The Political Feasibility of a Global E-commerce Tax, The University of Memphis Law Review, 2013 nr 3.
Bird Richard, Global Taxes and International Taxation: Mirage and Reality, ICTD Working Paper 28, January 2015.
Błoński, Łukasz, Global taxes in the post-COVID-19 era, Polish Economic Institute, Warsaw 2021.
Brzeziński Bogumił, Opodatkowanie niepożądanej społecznie konsumpcji. Wprowadzenie do tematyki, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2021 nr 1.
Christensen John, Coleman Pete, Kapoor Sony, Tax Avoidance, Tax Competition and Globalisation: making tax justice a focus for global activism [w:] MORE TAXES! Promoting Strategies for Global Taxation, red. Penttinen, Jorma, Sorsa Ville-Pekka, Ylönen Matti, Attac, 2005.
Cooper Richard, Toward a Real Global Warming Treaty “Foreign Affairs” 1998 nr 2.
Dietsch Peter, Rixen Thomas, Tax Competition and Global Background Justice “The Journal of Political Philosophy” 2014 nr 2.
Dom Roel, Custers Anna, Davenport Stephen, Prichard Wilson, Innovations in Tax Compliance Building Trust, Navigating Politics and Tailoring Reform, Washington, 2022.
Englisch Joachim, International Effective Minimum Taxation – analysis of GloBE (Pillar Two), https://ssrn.com/
abstra3829104.
Famulska Teresa, Sprawiedliwość podatkowa, „Przegląd Podatkowy” 1996, nr 5.
Fedorowicz Zdzisław, Polityka Fiskalna, Poznań WWSB, 1998.
Frankel Jeffrey, How Well Do Markets Works: Might a Tobin Tax Help? [w:] The Tobin Tax, red M. Haq, 1996;
Galaz Victor, Crona Beatrice, Dauriach Alice, et al. Tax havens and global environmental degradation “Nature, Ecology, Evolution” 2018 nr 2.
Gomułowicz Andrzej, Zasady podatkowe [w:] System prawa finansowego, t. III, red. L. Etel, Warszawa 2010.
Hager Sandy, Baines Joseph, The tax advantage of big business: how the structure of corporate taxation fuels concentration and inequality, „Politics & Society” 2020, nr 2.
Heij Gitte, Anybody out there? The Future of Tax, “Journal of Futures Studies”, 2016 nr 2.
Hoff Waldemar, Unia Europejska wobec Kosmopolityzmu Prawnego „Studia Europejskie” 2014 nr 3.
Hongler Peter, Justice in International Tax Law, 2019.
Felis Paweł, Przyczynek do dyskusji wokół funkcji podatków, „Studia i Prace KZiF” 2004 nr 44.
Jones Charles, Taxing Top Incomes in a World of Ideas, “Journal of Political Economies”, 2022 nr 9.
Juchniewicz Edward, Globalna sprawiedliwość podatkowa w międzynarodowym prawie podatkowym [w:] Prawo finansowe po transformacji ustrojowej; Międzynarodowe i Europejskie Prawo Podatkowe, red. Ireneusz Mirek, Tomasz Nowak, Łódź 2012.
Kotowski Artur, Zjawisko multicentryczności systemu prawa z perspektywy koncepcji integracyjnej „Studia Prawnicze PAN” 2015 nr 3.
Kurowski Leon, Niektóre zasady teorii podatku a polityka podatkowa, „Glosa” 1998, nr 1.
Lihua Wang, Global Tax Justice in the Context of the Digital Economy and China’s Response, “Journal of Shanghai University of Finance and Economics,” 2024 nr 1.
Nizioł Krystyna, Prawne Aspekty Polityki Podatkowej, Warszawa 2007.
Malinowski Grzegorz, Tomkiewicz Jacek, Koncepcja globalnego podatku majątkowego, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2015 nr 43.
Mariański Adam, Krótka historia opodatkowania dochodu, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2018 nr 3.
Mendez Ruben, The Case for Global Taxes: An Overview, Paper presented to the United Nations ad hoc Expert Group Meeting on Innovations in Mobilizing Global Resources for Development United Nations Headquarters, New York 25 – 26 June 2001.
Radzikowski Krzysztof, Współczesne dylematy równości i sprawiedliwości opodatkowania (cz. 1), „Biuletyn Studiów Podatkowych” 2020 nr 12.
Rixen Thomas, Institutional Reform of Global Tax Governance: A Tax Proposal [w:] Global Tax Governance – What is Wrong with it and How to Fix it, red. Peter Dietsch, Thomas Rixen, Colchester 2016.
Rixen Thomas, Tax Competition and Inequality: The Case for Global Tax Governance “Global Governance: A Review of Multilateralism and International Organizations” 2011 nr 4.
Stark Johanna, Law for Sale, Oxford 2019.
Steinmo Sven, The Evolution of Policy Ideas: Tax Policy in the 20th Century, “British Journal of Politics and International Relations”, 2003 nr 2.
Śliwa Renata, Waląg Piotr, An outline of the idea of land taxation „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2016 nr 4.
Tobin James, The New Economics One Decade Older, Princeton 1974.
Wilkin Jerzy, Efektywność a sprawiedliwość jako problem ekonomiczny [w:] Efektywność a Sprawiedliwość, red. Jerzy Wilkin, Warszawa 1997.
Woodward Richard, The evolution of the international corporate tax regime, 1920–2008, www.scinapse.io/papers/
2892108471?scnpsmid=klipka002@gmail.com.
Zajadło Jerzy, Po co Prawnikom Filozofia Prawa? Warszawa 2009.
Zieliński Robert, Funkcje podatków w doktrynie prawnofinansowej oraz ich znaczenie dla praktyki stanowienia prawa podatkowego, „Roczniki Nauk Prawnych”, 2019 nr 1.
EU Commission Taxation Papers Financial Activities Taxes, Bank Levies and Systemic Risk, Working Paper, 2014 nr 43.
Framing Feminist Taxation: Making Taxes Work for Women, https://globaltaxjustice.org/news/framing-feminist-taxation-making-taxes-work-for-women/.
Introduction to the BEPS Action Plan, OECD, Action Plan on Base Erosion and Profit Shifting (2013).
In Search of New Development Finance, United Nations World Economic and Social Survey 2012,
Raport Komisji do Spraw Światowego Kierowania, Nasze Wspólne Podwórko, Warszawa 1996;
The Role and Design of Net Wealth Taxes in the OECD, OECD Tax Policy Studies 2018 nr 26.
Tobin Tax, www.britannica.com/money/Tobin-tax.
https://archive.globalpolicy.org/global-taxes.html.
www.un.org/en/development/desa/policy/wess/index.shtml.
www.taxobservatory.eu/publication/global-tax-evasion-report-2024/.
www.whitehouse.gov/omb/briefing-room/2021/09/23/new-omb-cea-report-billionaires-pay-an-average-federal-individual-income-tax-rate-of-just-8-2/.
www.oxfamamerica.org/explore/stories/do-the-rich-pay-their-fair-share/.
[PRZYPISY]
[1] Sven Steinmo, The Evolution of Policy Ideas: Tax Policy in the 20th Century, “British Journal of Politics and International Relations”, 2003 nr 2, s. 207;
[2] Andrzej Gomułowicz, Dominik Mączyński, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2022;
[3] Art. 6. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja Podatkowa, Dz. U. z 2024 r. poz. 879.
[4] Syntetyczny zarys badań w: Richard. M. Bird, Global Taxes and International Taxation: Mirage and Reality, ICTD Working Paper 28, January 2015, s. 2-55;
[5] Dotyczy to także opracowań naukowych. Por. https://archive.globalpolicy.org/global-taxes.html, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[6] Ruben P. Mendez, The Case for Global Taxes: An Overview, Paper presented to the United Nations ad hoc Expert Group Meeting on Innovations in Mobilizing Global Resources for Development United Nations Headquarters, New York 25 – 26 June 2001, s. 7;
[7] Gitte Heij, Anybody out there? The Future of Tax, “Journal of Futures Studies”, 2016 nr 2, s. 42;
[8] Richard Woodward, The evolution of the international corporate tax regime, 1920–2008, www.scinapse.io/papers/
2892108471?scnpsmid=klipka002@gmail.com, s. 6, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[9] Często przywoływany tzw. podatek Tobina, w: J. Tobin, The New Economics One Decade Older, Princeton 1974, s. 87–92. Inne przykłady w: Richard. M. Bird, Global… s. 2-55;
[10] Richard M. Bird, Global …, s. 2-55;
[11] United Nations World Economic and Social Survey 2012, In Search of New Development Finance, www.un.org/en/development/desa/policy/wess/index.shtml, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[12] EU Commission Taxation Papers Financial Activities Taxes, Bank Levies and Systemic Risk, Working Paper, 2014 nr 43, s. 2-19;
[13] Richard M. Bird, Global …, s. 24;
[14] United Nations…;
[15] The Role and Design of Net Wealth Taxes in the OECD, OECD Tax Policy Studies 2018 nr 26, s. 57;
[16] www.taxobservatory.eu/publication/global-tax-evasion-report-2024/, (dostęp: 2 marca 2024)
[17] United Nations…;
[18] Gitte Heij, Anybody …, s. 44;
[19] Joachim Englisch, International Effective Minimum Taxation – analysis of GloBE (Pillar Two) https://ssrn.com/
abstra3829104, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[20] Adam Mariański, Krótka historia opodatkowania dochodu, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2018 nr 3, s. 9-26;
[21] Sven Steinmo, The Evolution …, s. 207;
[22] Jerzy Zajadło, Po co Prawnikom Filozofia Prawa? Warszawa 2009, s. 9;
[23] Robert Zieliński, Funkcje podatków w doktrynie prawnofinansowej oraz ich znaczenie dla praktyki stanowienia prawa podatkowego, „Roczniki Nauk Prawnych”, 2019 nr 1, s. 115;
[24] Robert Zieliński, Funkcje …, s. 121;
[25] Paweł Felis, Przyczynek do dyskusji wokół funkcji podatków, „Studia i Prace KZiF” 2004 nr 44;
[26] Raport Komisji do Spraw Światowego Kierowania, Nasze Wspólne Podwórko, Warszawa 1996;
[27] Łukasz Błoński, Global taxes in the post-COVID-19 era, Polish Economic Institute, Warsaw 2021, s. 5;
[28] Tobin Tax, www.britannica.com/money/Tobin-tax, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[29] Jerzy Wilkin, Efektywność a sprawiedliwość jako problem ekonomiczny [w:] Efektywność a Sprawiedliwość, red. Jerzy Wilkin, Warszawa 1997, s. 37;
[30] Krystyna Nizioł, Prawne Aspekty Polityki Podatkowej, Warszawa 2007, s.113;
[31] Andrzej Gomułowicz, Zasady podatkowe [w:] System prawa finansowego, t. III, red. Leonard Etel, Warszawa 2010, s. 126 i nast.;
[32] Zdzisław Fedorowicz, Polityka Fiskalna, Poznań WWSB, 1998, s. 20;
[33] Jerzy Wilkin, Efektywność…, s. 42;
[34] Ibidem, s. 119;
[35] Krzysztof Radzikowski, Współczesne dylematy równości i sprawiedliwości opodatkowania (cz. 1), „Biuletyn Studiów Podatkowych” 2020 nr 12, s. 20;
[36] Leon Kurowski, Niektóre zasady teorii podatku a polityka podatkowa, „Glosa” 1998, nr 1, s. 5;
[37] Teresa Famulska, Sprawiedliwość podatkowa, „Przegląd Podatkowy” 1996, nr 5, s. 3;
[38] Peter Dietsch, Thomas Rixen, Tax Competition and Global Background Justice “The Journal of Political Philosophy” 2014 nr 2, s. 150-177;
[39] Przykładowo średnia stawka podatku dochodowego w USA dla 400 najbogatszych rodzin wynosi 8,2%, w porównaniu do średniej stawki całej populacji 13 %. www.whitehouse.gov/omb/briefing-room/2021/09, (dostęp: 2 marca 2024);
/23/new-omb-cea-report-billionaires-pay-an-average-federal-individual-income-tax-rate-of-just-8-2/, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[40] Wang Lihua, Global Tax Justice in the Context of the Digital Economy and China’s Response, “Journal of Shanghai University of Finance and Economics,” 2024 nr 1, s. 108-123;
[41] Tsilly Dagan, Tax and Globalization: Toward a New Social Contract, Oxford Journal of Legal Studies 2024 nr 1;
[42] www.oxfamamerica.org/explore/stories/do-the-rich-pay-their-fair-share/, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[43] Grzegorz Malinowski, Jacek Tomkiewicz, Koncepcja globalnego podatku majątkowego, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2015 nr 43, s. 93;
[44] Z. Fedorowicz, Polityka …, s. 74;
[45] Peter Hongler, Justice in International Tax Law, 2019, s. 15;
[46] Introduction to the BEPS Action Plan, OECD, Action Plan on Base Erosion and Profit Shifting (2013), s. 7;
[47] Johanna Stark, Law for Sale, Oxford 2019, s. 83;
[48] Robert Zieliński, Funkcje …, s. 115-130;
[49] Framing Feminist Taxation: Making Taxes Work for Women, https://globaltaxjustice.org/news/framing-feminist-taxation-making-taxes-work-for-women/;
[50] Łukasz Błoński, Global…, s. 16;
[51] Richard N. Cooper, Toward a Real Global Warming Treaty “Foreign Affairs” 1998 nr 2, s. 66-79;
[52] United Nations…;
[53] www.taxobservatory.eu/publication/global-tax-evasion-report-2024/, (dostęp: 2 marca 2024 r.);
[54] Łukasz Błoński, Global …, s. 18;
[55] Jeffrey Frankel, How Well Do Markets Works: Might a Tobin Tax Help? NBER Working Papers 5422, 1996;
[56] Grzegorz Malinowski, Jacek Tomkiewicz, Koncepcja …, s. 93;
[57] Charles I. Jones, Taxing Top Incomes in a World of Ideas, “Journal of Political Economies”, 2022 nr 9, s. 2228;
[58] Renata Śliwa, Piotr Waląg, An outline of the idea of land taxation „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2016 nr 4, s. 13-22;
[59] Bogumił Brzeziński, Opodatkowanie niepożądanej społecznie konsumpcji. Wprowadzenie do tematyki, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2021 nr 1, s. 9-24;
[60] John Christensen, Pete Coleman, Sony Kapoor, Tax Avoidance, Tax Competition and Globalisation: making tax justice a focus for global activism [w:] MORE TAXES! Promoting Strategies for Global Taxation, red. Jorma Penttinen, Ville-Pekka Sorsa, Matti Ylönen, Attac, 2005, s. 62-84;
[61] Grzegorz Malinowski, Jacek Tomkiewicz, Koncepcja …, s. 93;
[62] Rifat Azam, The Political Feasibility of a Global E-commerce Tax The University of Memphis Law Review, 2013 nr 3, s. 711-766;
[63] Thomas Rixen, Tax Competition and Inequality: The Case for Global Tax Governance “Global Governance: A Review of Multilateralism and International Organizations” 2011 nr 4, s. 447–467;
[64] Łukasz Błoński, Global …, s. 16;
[65] Victor Galaz, Beatrice Crona, Alice Dauriach, Jean-Baptiste Jouffray, Henrik Österblom, Jan Fichtner, Tax havens and global environmental degradation “Nature, Ecology, Evolution” 2018 nr 2, s. 1352–1357;
[66] Ibidem;
[67] Łukasz Błoński, Global…, s. 26;
[68] Artur Kotowski, Zjawisko multicentryczności systemu prawa z perspektywy koncepcji integracyjnej „Studia Prawnicze PAN” 2015 nr 3, s. 101-122;
[69] Waldemar Hoff, Unia Europejska wobec Kosmopolityzmu Prawnego „Studia Europejskie” 2014 nr 3, s, 73-92;
[70] Richard M. Bird, Global …, s. 42;
[71] Ibidem, s. 9;
[72] Rifat Azam, The Political…, s. 711-766;
[73] Thomas Rixen, Institutional Reform of Global Tax Governance: A Tax Proposal [w:] Global Tax Governance – What is Wrong with it and How to Fix it, red. Peter Dietsch, Thomas Rixen, Colchester 2016, s. 342;
[74] Sandy Hager, Joseph Baines, The tax advantage of big business: how the structure of corporate taxation fuels concentration and inequality, „Politics & Society” 2020, nr 2, s. 275–305.
[75] Roel Dom, Anna Custers, Stephen Davenport, Wilson Prichard, Innovations in Tax Compliance Building Trust, Navigating Politics and Tailoring Reform, Washington, 2022, s. 206.
