Obchody 100-lecia sądownictwa administracyjnego w Polsce

W 2022 r. przypada 100. rocznica utworzenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego, protoplasty sądownictwa administracyjnego we współcześnie znanej nam postaci. Funkcjonujący w latach 1922-1939 Najwyższy Trybunał Administracyjny był pierwszym sądem administracyjnym o ogólnokrajowym zasięgu działania, któremu przedwojenny prawodawca powierzył kontrolę legalności działalności administracji^[1]. Współcześnie tego rodzaju sądową kontrolę sprawuje Naczelny Sąd Administracyjny.

 W ramach informacji o otwarciu Najwyższego Trybunału Administracyjnego w „Gazecie Sądowej Warszawskiej” sprzed stu laty napisano:

Naczelny Sąd Administracyjny, jako spadkobierca i kontynuator zapoczątkowanego przed stu laty dzieła sądowej kontroli legalności działań władz przez odrębną magistraturę sądową, uznał za zaszczyt i obowiązek upamiętnienia swojego przedwojennego poprzednika. Uczynił to zresztą nie po raz pierwszy. Dość wspomnieć, że w dniu 4 grudnia 2017 r., a więc w przededniu obchodów stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości, w Naczelnym Sądzie Administracyjnym została zorganizowana konferencja naukowa W 95. rocznicę utworzenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego, która zaowocowała wydaniem publikacji jubileuszowej pod tym samym tytułem^[3]. Z okazji obchodów tego jubileuszu, staraniem Naczelnego Sądu Administracyjnego, na fasadzie budynku przedwojennego Trybunału umieszczono tablicę upamiętniającą tę zasłużoną instytucję Drugiej Rzeczypospolitej, jej założycieli, sędziów i pracowników. 

Intencją Naczelnego Sądu Administracyjnego jako organizatora obchodów 100-lecia była z jednej chęć wywołania refleksji na temat znaczenia i roli jaką Najwyższy Trybunał Administracyjny odegrał w procesie odbudowy państwowości polskiej po 123 latach zaborów; z drugiej zaś podkreślenia roli przedwojennego i współczesnego sądownictwa administracyjnego jako strażnika praworządności i gwaranta poszanowania praw jednostki. W pokoleniowej sztafecie prawniczej NSA i NTA odgrywają bowiem tożsamą rolę. Dano temu symboliczny wyraz przez wykorzystanie w logo obchodów wizerunku orła z szeroko rozpostartymi skrzydłami wzorowany na płaskorzeźbie zamieszczonej nad wejściem do historycznej siedziby NTA.

Główne wydarzenia jubileuszowe skoncentrowano wokół dwóch zasadniczych dat pamiętnego 1922 r., a więc po pierwsze – daty 3 sierpnia jako dnia uchwalenia przed stu laty ustawy o Najwyższym Trybunale Administracyjnym^[4] oraz po drugie - daty 23 października jako dnia uroczystej inauguracji działalności przedwojennego Trybunału^[5]. Miejsca, w których zorganizowano wspomniane wydarzenia również nie były przypadkowe.

3 sierpnia 2022 r., a więc w stulecie uchwalenia przywołanej wyżej ustawy, w gmachu Collegium Nobillium, w którym do wybuchu II wojny światowej funkcjonował Najwyższy Trybunał Administracyjny, Prezes NSA Jacek Chlebny dokonał uroczystego otwarcia wystawy pt. 100. rocznica utworzenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego.

W celu przygotowania wystawy sięgnięto do zasobów kilkunastu instytucji krajowych i zagranicznych oraz zbiorów z kolekcji prywatnych. Zamysłem twórców wystawy^[6], było bowiem z jednej strony zaprezentowanie osiągnięć NTA, sylwetek jego prezesów i sędziów; z drugiej zaś ukazanie przedwojennej magistratury sądowej i związanych z nią osób na tle ważnych wydarzeń z historii Polski. W ślad za tym w ramach wystawy przypomniano między innymi: Jana Sawickiego – współtwórcę ustawy o Najwyższym Trybunale Administracyjnym, Pierwszego Prezesa NTA w latach 1922-1928; Bronisława Hełczyńskiego – członka Komisji Kodyfikacyjnej RP, Pierwszego Prezesa NTA w latach 1934-1939; prezesa NTA Stefana Łaszewskiego – pierwszego wojewodę pomorskiego; sędziego Karola Olpińskiego – pierwszego wojewodę tarnopolskiego, sędziego Franciszka Szafrana – ofiarę zbrodni katyńskiej, czy sędziego Józefa Pomianowskiego – zmarłego w KL Auschwitz. Jednocześnie ekspozycja pozwoliła odnotować i podkreślić wkład NTA w rozwój prawodawstwa, nauk administracyjnych, ukształtowanie administracji, a więc jego państwotwórczą rolę. Szczególną ozdobę omawianej wystawy stanowiły wyeksponowane tego dnia: oryginalna toga i biret prezesa NTA, łańcuch sędziowski używany przez sędziów NTA, oraz liczne dokumenty (w tym także ukazujące warsztat sędziowski) i pamiątki rodzinne z kolekcji prywatnej potomka sędziego NTA Karola Olpińskiego^[7]. Kolekcja ta - co warto odnotować – była prezentowana publicznie po raz pierwszy.

Otwarcie wystawy poprzedziła uroczysta sesja, w której udział wzięli: Małgorzata Paprocka – sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP, byli Prezesi NSA: prof. Adam Zieliński, prof. Janusz Trzciński, prof. Roman Hauser, wiceprezesi NSA – Jan Rudowski oraz Jerzy Siegień, Hieronim Kulczycki – Szef Kancelarii Prezesa NSA, Małgorzata Król – Zastępca Dyrektora Archiwum Akt Nowych w Warszawie, rektor warszawskiej Akademii Teatralnej prof. Wojciech Malajkat, a także sędziowie NSA, sędziowie NSA w stanie spoczynku oraz pracownicy administracji sądowej.

W okolicznościowym przemówieniu Prezes NSA Jacek Chlebny podkreślił, że pomimo dotkliwych doświadczeń historycznych i braku, przez dziesięciolecia po II wojnie światowej, sądownictwa administracyjnego, dorobek przedwojennego Trybunału pozostaje nadal niezwykle istotny zarówno dla zachowania tradycji myśli demokratycznej, jak i współczesnego orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Wymownym i symbolicznym zarazem akcentem omawianej odsłony obchodów jubileuszowych było odczytanie przez profesora Wojciecha Malajkata fragmentów przemówienia, jakie z okazji inauguracji działalności NTA wygłosił jego Pierwszy Prezes Jan Sawicki. Następnie zgromadzeni wysłuchali wykładu profesora Huberta Izdebskiego poświęcony NTA, a po jego zakończeniu - koncertu duetu skrzypcowo-fortepianowego^[8].

Główne obchody 100-lecia odbyły się 25 października 2022 r. Tego dnia o godzinie dziewiątej, w katedrze archidiecezji warszawskiej na Starym Mieście w Warszawie, kardynał Kazimierz Nycz odprawił uroczystą mszę świętą w intencji sędziów i pracowników NTA i NSA. W nabożeństwie udział wzięli sędziowie i pracownicy NSA. Wspomnieć trzeba, że przed stu laty, w dniu otwarcia NTA, w katedrze warszawskiej uroczystą mszę świętą odprawił arcybiskup metropolita warszawski kardynał Aleksander Kakowski.

Dalsza część obchodów jubileuszowych tego dnia została zorganizowana w jednym z najważniejszych gmachów dla polskiej państwowości, „świadku naszej historii”, tj. na Zamku Królewskim w Warszawie^[9].

Obchody rozpoczęły się o godzinie jedenastej od przemówienia Prezesa NSA Jacka Chlebnego, który przypomniał historię i doniosłą rolę jaką NTA odegrał w odrodzonej Rzeczypospolitej. Prezes NSA zaapelował o współdziałanie w budowaniu zaufania do sądownictwa administracyjnego, ponieważ, jak podkreślił:

Po przemówieniu Prezesa NSA Prezydent RP Andrzej Duda wręczył odznaczenia państwowe sędziom Naczelnego Sądu Administracyjnego w stanie spoczynku. Za wybitne zasługi w działalności na rzecz rozwoju prawa administracyjnego w Polsce Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski odznaczeni zostali sędziowie Barbara Adamiak i Adam Bącal, zaś Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski sędziowie Wojciech Chróścielewski i Maria Czapska-Górnikiewicz. Ponadto Prezydent RP wręczył dwadzieścia osiem Złotych Medali za Długoletnią Służbę, nadanych za wzorowe, wyjątkowo sumienne wykonywanie obowiązków wynikających z pracy zawodowej zasłużonym pracownikom sądownictwa administracyjnego w Polsce.

            Następnie zgromadzeni w Sali Wielkiej wysłuchali przemówienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy.

– podkreślił na wstępie Prezydent Rzeczypospolitej. W dalszej części przemówienia zaakcentował zaś, że

W dalszej części uroczystości zgromadzeni wysłuchali przemówień Rzecznika Praw Obywatelskich prof. Marcina Wiącka oraz występującego w imieniu delegacji zagranicznych Wiceprezesa Stowarzyszenia Rad Stanu i Najwyższych Sądów Administracyjnych Unii Europejskiej (ACA – Europe), Prezesa Najwyższego Sądu Administracyjnego Finlandii Kari Kuusiniemiego oraz okolicznościowego listu Prezesa Rady Ministrów Mateusza Morawieckiego, który został odczytany przez Prezesa NSA.

Szczególnym momentem uroczystości zamkowych było wręczenie przez Prezes NSA „Łańcucha Honorowego Sędziego Naczelnego Sądu Administracyjnego” prof. Adamowi Zielińskiemu, Prezesowi NSA w latach 1982-1992. Nie kryjąc wzruszenia były Prezes NSA wypowiedział wówczas trzy wymowne zdania:

Sesję zamkową zakończył koncert duetu skrzypcowo-fortepianowego i poczęstunek.

W uroczystościach zamkowych udział wzięło udział około 300 gości z kraju i zagranicy. Byli wśród nich m.in.: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda,  Wicemarszałek Senatu Bogdan Borusewicz, Prezes Trybunału Konstytucyjnego Julia Przyłębska, Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego Małgorzata Manowska, Prezes Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Joanna Lemańska, Prezes Najwyższej Izby Kontroli Marian Banaś, Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek, Przewodnicząca Krajowej Rady Sądownictwa Dagmara Pawełczyk-Woicka, Wiceprezesi NSA, byli Prezesi NSA: prof. Adam Zieliński, prof. Roman Hauser, prof. Janusz Trzciński oraz prof. Marek Zirk-Sadowski, prezesi wojewódzkich sądów administracyjnych, sędziowie i pracownicy sądów administracyjnych, przedstawiciele polskich władz państwowych, wymiaru sprawiedliwości, korporacji prawniczych.

Międzynarodowy wymiar obchodów 100-lecia podkreśliła obecność Wiceprzewodniczącego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Larsa Bay Larsena, Pierwszego Rzecznik Generalnego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Macieja Szpunara, prezesów i wiceprezesów europejskich rad stanu i najwyższych sądów administracyjnych z: Belgii, Czech, Estonii, Finlandii, Francji, Grecji, Litwy, Luksemburga, Niderlandów, Niemiec, Słowenii, Słowacji, Węgier, a także prezes Kasacyjnego Sądu Administracyjnego w Sądzie Najwyższym Ukrainy.

Dopełnieniem przedstawionych wyżej uroczystości w Collegium Nobillium, katedrze warszawskiej i na Zamku Królewskim w Warszawie były także inne przedsięwzięcia i wydarzenia, dzięki którym jubileusz 100-lecia zyskał wyjątkową oprawę. Dość wspomnieć, że w związku z obchodami 100. rocznicy utworzenia NTA  przygotowano okolicznościowe: kalendarz ścienny, etiudę filmową^[11], ogólnodostępną wystawę w foyer NSA^[12], wybito okolicznościowy medal, 23 października 2022 r. do obiegu wypuszczono okolicznościową kartę pocztową^[13]; uhonorowano zasłużonych sędziów i pracowników NSA odznaczeniami państwowymi i medalami okolicznościowymi czemu towarzyszyły wykłady poświęcone NTA i jego sędziom^[14].

Obchody 100-lecia sądownictwa administracyjnego były niezwykle uroczyste, godne, odpowiadające randze (i osiągnięciom) przedwojennego Trybunału, Instytucji ich gospodarza i organizatora (Naczelnego Sądu Administracyjnego), jak również wadze jubileuszu.