Fałszywa ustawa, fałszywe dekrety, fałszywy sejm. Rzecz o posiedzeniu Krajowej Rady Narodowej w dniu 15 sierpnia 1944 r.

Historia Krajowej Rady Narodowej [dalej: KRN], komunistycznego quasi-sejmu działającego w latach 1944-1946^[1], należy – obok historii Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego [dalej: PKWN], komunistycznego quasi-rządu działającego w 1944 r. - do najbardziej zakłamanych fragmentów dziejów Polski w XX w. Do 1989 r. opublikowano wiele opracowań historyczno-prawnych oraz historycznych dotyczących KRN, w znacznej części całkowicie bezwartościowych, bałamutnych lub zawierających oczywiste nieprawdy. Duża liczba opracowań o KRN i PKWN wynikała z faktu, że tematyka ta była dla władzy komunistycznej niezwykle istotna, dotyczyła bowiem korzeni tzw. Polski Ludowej i PRL, jej rzekomej legalności prawnej oraz rzekomej legalności moralnej. Władze Polski komunistycznej zdawały sobie sprawę z tego, że podważenie legalności KRN i PKWN może spowodować poważne dla niej następstwa nawet po parudziesięciu latach, stąd też wzięło się swoiste przeczulenie elit komunistycznych i postkomunistycznych na tym tle (obecne nawet w latach dziewięćdziesiątych XX w.). Zagadnienia dotyczące KRN i PKWN były w PRL „pod szczególną ochroną”, zaś kolejne rocznice ogłoszenia Manifestu PKWN były od 1945 r. – na mocy specjalnej ustawy KRN - Narodowym Świętem Odrodzenia Polski^[2]. Stało się najważniejszym świętem państwowym w PRL.  

W III RP tematyka KRN i PKWN nadal należy do zaniedbanych, co trudno racjonalnie wytłumaczyć. Przedstawiciele nauki – a w szczególności nauki prawa, nie rzucili się masowo do opracowywania jej począwszy od 1989 r. Trudno nie odnieść wrażenia, że badanie początków tzw. Polski Ludowej traktowano jako zagadnienie „śliskie”, mogące powodować niesnaski w środowisku naukowym i problemy natury osobistej, a nawet politycznej.

Z przykrością skonstatować także trzeba, że ci badacze, którzy w PRL pisali o KRN i PKWN nieprawdę, nie wycofali się z niej po 1989 r. mimo dalszego funkcjonowania w III RP w charakterze naukowców i nauczycieli akademickich. Nie skorzystali więc z możliwości napisania prawdy i wytłumaczenia swojej dotychczasowej postawy.  

Jedną z podstawowych kwestii dotyczących KRN wymagających zbadania całkowicie od nowa, są jej posiedzenia plenarne, czy też sesje – badane od strony techniczno-formalnej: ich liczby, dat i miejsc odbycia. Z zagadnieniem tym ściśle jest związana tematyka „protokołów”, czy też „sprawozdań stenograficznych” z tych posiedzeń i sesji, ich objętości, formy (rękopis, maszynopis, druk), ich publikacji, organu publikującego, solennego (oficjalnego) charakteru oraz stopnia ich wiarygodności.

Wstępna analiza materiału źródłowego (mającego postać bądź to archiwaliów, protokołów, bądź to specyficznych publikacji - sprawozdań stenograficznych), prowadzi do wniosku, że KRN odbyła 10 swoich „sesji”. Odbywały się one w dniach: 1) z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r.; 2) 20-23 stycznia 1944 r.; 3) 15 sierpnia 1944 r.; 4) 9 i 11 września 1944 r.; 5) 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r.; 6) 3–6 maja 1945 r.; 7) 21–23 lipca 1945 r.; 8) 29–31 grudnia 1945 r.; 9) 26–28 kwietnia 1946 r.; 10) 20–23 września 1946 r.

Bardziej wnikliwa analiza prowadzi jednak do wniosku, że sesji KRN było w rzeczywistości jednak tylko 8. Z mylącej, oficjalnej numeracji należy bowiem wyeliminować nie tylko bezdyskusyjnie nieodbytą sesję V, ale także sesję I (noc z  31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 r.) oraz sesję II (20-23 stycznia 1944 r.). Sesja I miała bowiem charakter tylko fasadowy, stanowiła wyłącznie swoiste theatrum, tak charakterystyczne dla praktyki totalitarnego ustroju komunistycznego (nawet pod okupacją niemiecką), zaś co do jej rzeczywistego przebiegu brak jest do dziś miarodajnego materiału źródłowego^[3], mimo funkcjonowania w obiegu aż trzech różnych wersji oficjalnych quasi-protokołów z tego posiedzenia.  

Żadna z owych wersji nie obrazuje prawdziwego przebiegu I posiedzenia KRN. Wszystkie wersje tego protokołu powstawały nie w trakcie samego posiedzenia, lecz częściowo przed nim^[4], częściowo zaś po nim, nawet parędziesiąt lat później – co wręcz trudno skomentować.

Wersja pierwsza została opublikowana „w trzecią rocznicę ukonstytuowania się Krajowej Rady Narodowej”, a więc zapewne w 1947 r^[5]. Wydana została przez Biuro Prezydialne KRN (co zostało mocno wyeksponowane na okładce i stronie tytułowej), kierowane podówczas przez Kazimierza Mijala. Aspirowała do miana oficjalnego stenogramu posiedzenia sejmowego, a na jej okładce widniało nawet godło państwa.   

Druga wersja protokołu – znacznie obszerniejsza – ukazała się w 1975 r., a więc po upływie 28 lat, w periodyku Centralnego Archiwum KC PZPR zatytułowanym „Archiwum Ruchu Robotniczego”, w opracowaniu Ireny Skarlińskiej^[6]. W nocie poprzedzającej sam dokument stwierdzono, że pierwsza edycja protokołu (z 1947 r.) „nie jest […] wierna oryginałowi”, ponieważ zawiera „poprawki” wydawcy, a nadto „kilka znacznych opuszczeń dotyczących przede wszystkim dyskusji”^[7]. Redagująca dokument Irena Skarlińska zapewniła, że wersja z 1975 r. stanowi „pierwsze pełne i wierne oryginałowi wydanie protokołu tego historycznego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej”^[8]. Wydawało się, że sprawa różnych wersji tego protokołu została zamknięta – tak jednak nie było^[9].

Krótko po opublikowaniu drugiej wersji protokołu głos w sprawie obu jego wersji zabrał Władysław Gomułka. W swoim liście do redakcji „Archiwum Ruchu Robotniczego” poruszył kwestię wielu dostrzeżonych przez siebie zafałszowań, obecnych w obu redakcjach tego dokumentu (list ten opublikowany został dopiero w 1977 r.^[10])^[11]. Kolejnym zaocznym dyskutantem okazał się być Edward Osóbka-Morawski. W 1983 r., w trakcie  „konferencji naukowej” zorganizowanej przez Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR zarzucił protokołowi z pierwszego posiedzenia KRN niemiarodajność. Stwierdził, że w części jest on wytworem bujnej wyobraźni „niektórych towarzyszy”^[12].

List do redakcji „Archiwum Ruchu Robotniczego” Władysława Gomułki wywołał silne wrażenie na reżimowych historykach ruchu komunistycznego, a także na władzach PZPR. Sprowokował on wydanie trzeciej wersji protokołu – w 1983 r., nakładem Kancelarii Sejmu PRL, w formie tzw. druku sejmowego^[13]. W słowie wstępnym do tej edycji Marszałek Sejmu PRL Stanisław Gucwa zapewnił, że jest to „pierwsza”, „naukowo opracowana” wersja tego protokołu^[14]. Przypomnę w tym miejscu, że pierwszą, naukowo opracowaną miała być przecież już edycja zredagowana przez Irenę Skarlińską, z 1975 r.  

Jak wyjaśniono w nocie edytorskiej, podstawą wydania miała być „kopia maszynowa egzemplarza przechowywanego w Centralnym Archiwum” KC PZPR, „który stanowił podstawę wydania (…) publikacji w „Archiwum Ruchu Robotniczego”, będąca jednak (…) egzemplarzem staranniej skorygowanym”^[15].

O sesji II KRN wiadomo jeszcze mniej. Protokół z tego posiedzenia został opublikowany dopiero w 1986 r., w niszowym wydawnictwie Centralnego Archiwum KC PZPR^[16]. Z jego wersji przechowywanej po II wojnie światowej skrupulatnie w tajnych archiwach^[17] wynika, że stawili się na nie jakoby „wszyscy członkowie Krajowej Rady Narodowej, z wyjątkiem trzech, oraz prezydium”^[18]. Treść tego dokumentu nie rozstrzyga więc, ile osób miało być obecnych na tym posiedzeniu, kto zaproponował tekst uchwały, kto zabierał głos, jakie padały argumenty, jaki był rozkład głosów przy głosowaniu ostatecznym, itp. Dopiero Edward Osóbka-Morawski wyjaśnił później, że drugie posiedzenie KRN odbyło się „za pomocą kurendy”^[19], czyli – w jego rozumieniu – w drodze obiegowego zbierania podpisów pod wcześniej przygotowanym projektem^[20]. Pogląd zbliżony prezentowała literatura z okresu PRL^[21]. Tak więc w istocie II sesja nie odbyła się w rzeczywistości^[22]. Zresztą ze względów oczywistych wykluczyć należy możliwość odbycia czterodniowej konspiracyjnej sesji, w składzie nie mniejszym niż 20 osób, w warunkach okupacji niemieckiej. Nadto jako absurdalną w stopniu oczywistym należy zakwalifikować hipotezę, że czterodniowe obrady miałyby dotyczyć tylko jednej kwestii, a mianowicie oświadczenia władz ZSRR z 11 stycznia 1944 r., dotyczącego przyszłej granicy polsko-radzieckiej^[23]. Pamiętać należy, że cały protokół sesji II KRN liczy jedną niecałą stronę maszynopisu, zaś rzekomo procedowana „uchwała” zaledwie kilkanaście wierszy. Przy takim porządku dziennym obrad wystarczające do podjęcia mało obszernej uchwały byłoby parę godzin, a nie cztery dni.

Co ciekawe, tezę taką potwierdzili niechcący w 1986 r. prominentni „partyjni” historycy konstatując „zaskakujący fakt, że czterodniowe obrady zostały przedstawione w tak bardzo przecież skróconym zapisie”. Dodali oni, że „Wszystko zdaje się wskazywać”, iż protokół z tego posiedzenia KRN „został sporządzony ex post w wyzwolonym już Lublinie z zachowanych notatek (a być może w ogóle z pamięci) uczestników tego posiedzenia, którzy dotarli na wolny już skrawek Polski”^[24]. Pomijając nawet szokującą treść tej wypowiedzi należy po raz kolejny zauważyć, że dostępny materiał źródłowy dotyczący KRN i PKWN jest co najmniej niemiarodajny, a częściowo wręcz ewidentnie sfalsyfikowany.

Wyeksponować należy, że koncesjonowani badacze z okresu PRL konsekwentnie unikali uporządkowania kwestii liczby i dat sesji KRN. Wystrzegali się wykonania ich zestawienia w jakiejkolwiek formie. Nawet w zbiorze opracowań pod redakcją Andrzeja Burdy z 1976 r., aspirującym do miana „pomnikowego” dzieła poświęconego dziejom KRN, zamieszczono tylko ułomne zestawienie tabelaryczne, obejmujące okres począwszy od sesji VI^[25]. Wynikało to z faktu, że pierwsze, oficjalne, opublikowane sprawozdanie stenograficzne z obrad KRN dotyczyło sesji z 31 grudnia 1944 r. i 2-3 stycznia 1945 r., zaś na okładce i pierwszej stronie tego sprawozdania widniała informacja, że jest to „sesja VI”. Po drugie z tego względu, że badacz ustalający w okresie PRL numerację wcześniejszych obrad KRN metodą odliczania wstecznego musiałby natrafić na problem braku sesji z dnia 21 lipca 1944 r. – i miałby problem z wybrnięciem z tego kłopotu.

Pełne zestawienie sesji KRN zostało zawarte po raz pierwszy dopiero w 1978 r., w wewnętrznej publikacji Biblioteki Sejmowej, wydanej w formie powielonego maszynopisu, autorstwa Alicji Tomaszewskiej, zatytułowanej Spis posłów i wykaz komisji Krajowej Rady Narodowej 1943-1947^[26]. Ów spis nie był jednak powszechnie dostępny dla osób zainteresowanych.

Kolejna wersja tego spisu, z 1983 r.,  ponownie w formie maszynopisu powielonego i ponownie nakładem Biblioteki Sejmowej, nie zawierała już jednak zestawienia sesji KRN^[27].  W 1984 r. wersja ta została włączona do okolicznościowego wydawnictwa pt. W czterdziestą rocznicę powstania Krajowej Rady Narodowej. Materiały i dokumenty, które ukazało się nakładem Kancelarii Sejmu PRL w formie oprawionego maszynopisu powielonego, w nakładzie 1 000 egzemplarzy^[28]. Oczywiście – pominięcie w edycjach spisu z 1983 i 1984 r.  fragmentu zawierającego zestawienie sesji KRN nie może być przypadkowe.

Odnotować trzeba jednak także opublikowanie w 1983 r., przez wydawnictwo Epoka należące do Stronnictwa Demokratycznego, broszury autorstwa Andrzeja Gwiżdża, podówczas dyrektora Biblioteki Sejmowej, pt. Krajowa Rada Narodowa. Informator^[29]. Mimo osobliwej formy tego wydawnictwa^[30], było ono w pewien sposób pionierskie: na jego treść składało się bowiem wyłącznie chronologiczne omówienie, na piętnastu stronach druku, przebiegu wszystkich sesji KRN^[31].

Powtórzę w tym miejscu, że pierwsze opublikowane i powszechnie dostępne sprawozdanie stenograficzne z obrad KRN, odbytych 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r., zawierało w podtytule informację, że dotyczy „sesji VI” KRN. Natomiast kolejne „sesje” otrzymywały w sprawozdaniach stenograficznych numery od VII do XI^[32]. Następnie w piśmiennictwie nadano, nieformalnie, numerację od I do V, obradom wcześniejszym^[33]. Obrady z nocy 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. otrzymało miano „sesji I”, obrady z 20-23 stycznia 1944 r. – miano „sesji II”, obrady z 15 sierpnia 1944 r. – miano „sesji III”, zaś obrady z 9 i 11 września 1944 r. – miano „sesji IV”.

„Sesja V” nie odbyła się^[34]. Planowana była na 18 i 19 października 1944 r. w Lublinie^[35], jednak w przeddzień terminu została odwołana^[36]. Kolejną datę wyznaczono na 16 i 17 grudnia 1944 r., także w Lublinie^[37], jednak i ten termin został odwołany przez Prezydium KRN, przy czym w ogłoszeniu prasowym wskazano, że jest on „odroczony” do dnia 31 grudnia 1944 r^[38]. Planowany termin „noworoczny” tym razem odbył się, ale już jako „sesja VI”, w dniach 31 grudnia 1944 r. oraz 2 i 3 stycznia 1945 r.

Ustalenie prawidłowej listy posiedzeń planarnych, czy sesji KRN i ich dat jest istotne nie tylko z przyczyn czysto kronikarskich, czy formalnych. Uporządkowanie tej kwestii pozwala także na ustalenie, bez żadnych wątpliwości, że nie było posiedzenia plenarnego (sesji, obrad) KRN w dniu 21 lipca 1944 r. Nie wszyscy wiedzą, że jest to kwestia fundamentalna nie tylko dla całego ustroju Polski Ludowej (lata 1944-1952), ale także dla ustroju całej PRL (lata 1952-1989).

Otóż w wydanym w tzw. Polsce Lubelskiej pierwszym numerze „Dziennika Ustaw”, opatrzonym datą dnia 15 sierpnia 1944 r., pod pozycją 1 została opublikowana „ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego”. Ustawa ta miała być uchwalona przez KRN i miała stanowić „legalną” podstawę prawną do zaistnienia i działania PKWN przez cały okres istnienia tego „komitetu”, tj. do 31 grudnia 1944 r.

Gdy utrzymywanie stosunkowo łatwej do obalenia tezy o uchwaleniu przez KRN ustawy o utworzeniu PKWN w dniu 21 lipca 1944 r. zaczęło sprawiać problemy przedstawicielom nauki reżimowej (przede wszystkim z tego względu, że zaczęły pojawiać się dokumenty oraz opracowania, z których wynikało, że PKWN powstał w wyniku decyzji grupy polskich komunistów w Moskwie [w rzeczywistości: w wyniku decyzji Stalina] podjętej w okresie od 18 do 21 lipca 1944 r.) – badacze owi  rozpoczęli „niuansowanie” problemu. Przykładem takiego „niuansowania” niech będzie wywód autorstwa niezwykle prominentnego w PRL prawnika, Andrzeja Burdy – profesora prawa, m.in. Prokuratora Generalnego PRL i rektora UMCS w Lublinie. Otóż we wspomnianym już wyżej  „pomnikowym” zbiorze opracowań pod jego redakcją stwierdził on najpierw, że „w dniu 21 lipca 1944 r. Krajowa Rada Narodowa wydaje ustawę powołującą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego”. Jednak w przypisie do tego zdania dodał, że tak „właściwie” to „akt prawny” dotyczący powstania PKWN „został wydany” w Moskwie przez grupę polskich działaczy komunistycznych, a nie przez KRN. Jednak – jak dalej twierdził – „dokument ten został następnie aprobowany przez Krajową Radę Narodową i ogłoszony w nr. 1 Dziennika Ustaw RP, wydawanego w Lublinie”^[39].

Już w tym miejscu wtrącę uwagę, że fakt „aprobowania” przez KRN rzekomej ustawy KRN z 21 lipca 1944 r. oczywiście nie miał miejsca. Poza tym obowiązujące prawo – tak z okresu II Rzeczypospolitej, jak i z okresu Polski Ludowej – nie znało ani instytucji, ani trybu dokonywania takiej aprobaty, czy zatwierdzenia.

Tezę opisaną powyżej lansował jednak nie tylko Andrzej Burda. Co więcej, teza ta była przez lata „udoskonalana” przez przedstawicieli marksistowskiej nauki historii i doktryny prawa. Początkowo, w 1964 r., Jerzy Pawłowicz wspomniał nieśmiało tylko o „akceptacji” przez KRN (w kraju) decyzji grupy polskich komunistów w Moskwie z lipca 1944 r. o powołaniu do życia PKWN^[40]. Rok później – w 1965 r. - Krystyna Kersten wyraźnie już stwierdziła, pisząc o posiedzeniu Delegatury KRN dla Terenów Wyzwolonych w dniu 20 lipca 1944 r. w Moskwie: „Ponieważ czas naglił (…) trzeba było na miejscu opracować ustawę o powołaniu PKWN, którą później KRN zatwierdziła”^[41]. Tezę tę powtórzyli następnie Franciszek Ryszka w 1974 r., w rocznicowym zbiorze dotyczącym Polski Ludowej^[42], Władysław Góra (po raz pierwszy w 1976 r.)^[43] oraz Wiesław Skrzydło w opracowaniu o Manifeście PKWN, którego pierwsze wydanie ukazało się w 1979 r. w cyklu „Dokumenty naszej tradycji”^[44].

Nowy element do tej tezy dodał w 1974 r. reżimowy historyk Władysław Ważniewski  z Zakładu Historii Partii przy KC PZPR. Na łamach kwartalnika wydawanego przez Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przez KC PZPR podał on, że opracowana w Moskwie ustawa o powołaniu PKWN „nosi datę 21 lipca 1944 r., a zatwierdzona została przez plenarne posiedzenie KRN w Lublinie 15 sierpnia 1944 r.^[45]”. Tym samym wskazał wyraźną datę sesji KRN, podczas której miało dojść do tego „zatwierdzenia” – miała to być sesja określana potem mianem sesji III. W 1976 r. tezę tę dość precyzyjnie powtórzył inny reżimowy historyk - Antoni Przygoński (również z Zakładu Historii Partii przy KC PZPR)^[46]. Rok później, tj. w 1977 r., tezę tę powielił prawnik Kazimierz Działocha^[47]. Następnie Maria Turlejska w 1981 r., zaś w 1985 r. Henryk Mioduchowski^[48] oraz Janina Zakrzewska w zbiorze poświęconym osobie Andrzeja Burdy^[49].

Dalszego „udoskonalenia” tezy o zatwierdzeniu przez KRN w dniu 15 sierpnia 1944 r. własnej ustawy, uchwalonej 21 lipca 1944 r. w Moskwie, dokonał w 1981 r. Eugeniusz Zwierzchowski. Otóż stwierdził on nie tylko, że ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o powołaniu PKWN została zatwierdzona ex post przez KRN, i że nastąpiło to podczas jej III sesji w dniu 15 sierpnia 1944 r., ale także iż w tymże dniu KRN wydała w tej materii specjalną ustawę^[50].

Trudno uwierzyć, ale opisane powyżej tezy - mimo tego, że należy je ocenić jako wręcz  kuriozalne w stopniu oczywistym i łatwo weryfikowalne – są nadal bezrefleksyjnie powtarzane w piśmiennictwie naukowym po 1990 r. przez badaczy młodszego pokolenia, w tym przez prawników sprawujących kluczowe funkcje państwowe. Niewielkim pocieszeniem jest okoliczność, że osoby robiące to działały bez wątpienia w dobrej wierze^[51].

Dopiero po takim wyjaśnieniu uwidacznia się ranga treści protokołu z III sesji KRN. Znaczenie tego dokumentu wykracza znacznie ponad to, czego można spodziewać się po treści  klasycznego stenogramu z posiedzenia sejmu. Najistotniejsze staje się więc nie to, co w tym protokole jest, ale to, czego w tym protokole nie ma: nie ma w nim mianowicie „zatwierdzenia” rzekomej ustawy z 21 lipca 1944 r., stworzonej w Moskwie – w jakiejkolwiek formie i w jakimkolwiek trybie, a więc także w formie ustawy. Treść protokołu z III sesji KRN przekonuje więc ostatecznie, że ustawa z 21 lipca 1944 r. o powołaniu PKWN jest falsyfikatem^[52], jest aktem non existens, zaś w konsekwencji PKWN okazuje się być organem nieistniejącym prawnie.

Problem z nieistnieniem prawnym PKWN nie kończy się na skonstatowaniu tego faktu. W istocie pod względem prawnym fakt nieistnienia prawnego PKWN daje początek znacznie poważniejszemu problemowi, a mianowicie ewidentnej nielegalności kilkudziesięciu aktów prawnych – dekretów o mocy ustawy, wydawanych przez PKWN w okresie od 15 sierpnia 1944 r. do 28 grudnia 1944 r^[53]. Tylko zasygnalizuję w tym miejscu, że spectrum zagadnień, których dotyczyły dekrety PKWN, jest niezwykle szerokie. Dekrety te m.in. zmieniły ustrój władzy państwowej, wprowadziły reformę rolną (pozbawiły więc własności prywatnej znaczną część obywateli RP) i zmiany w gospodarce, zmieniły ustrój sądów powszechnych i sądów wojskowych, nakładały na obywateli obowiązek licznych świadczeń na rzecz państwa oraz dokonały iście rewolucyjnych zmian w prawie karnym materialnym, które umożliwiły władzy komunistycznej stosowanie na masową skalę terroru wobec osób ocenionych jako przeciwnicy Polski Ludowej^[54]. W istocie więc mamy do czynienia z sytuacją, gdy „akty prawne” o mocy ustawy, wydawane przez nieistniejący prawnie organ władzy wykonawczej, należy ocenić analogicznie, tj. jako istniejące tylko faktycznie, zaś nieistniejące prawnie – a więc jako nie tylko ewidentnie nielegalne, ale i co do zasady nieważne.

Zaznaczyć należy, że rzeczywisty przebieg III sesji KRN, odbytej w dniu 15 sierpnia 1944 r., był znany badaczom z okresu PRL (a przynajmniej części tych badaczy, głównie badaczom koncesjonowanym oraz ewidentnie partyjnym – np. z Zakładu Historii Partii przy KC PZPR, którzy mieli nieskrępowany dostęp do archiwaliów) już przed 1986 r. Dodać jednak należy, iż co prawda protokół z tego posiedzenia nie został opublikowany przed 1986 r. ani w oficjalnym wydawnictwie sejmowym, ani w innej powszechnie dostępnej formie, ale obszerna i pełna relacja z jego przebiegu została opublikowana już 16 sierpnia 1944 r. w oficjalnym organie PKWN o tytule „Rzeczpospolita”. W tym samym numerze tej gazety opublikowano również in extenso treść ustawy KRN uchwalonej na tym posiedzeniu oraz treść zatwierdzonych dekretów PKWN^[55]. Poza tym mniej obszerne relacje z przebiegu ww. posiedzenia zostały zamieszczone w wydawanym w Moskwie, polskojęzycznym oficjalnym organie ZPP o tytule „Wolna Polska” (z 18 sierpnia 1944 r. oraz z 26 sierpnia 1944 r.)^[56].  

O tym, że badacze z okresu PRL znali rzeczywisty przebieg posiedzenia KRN z 15 sierpnia 1944 r. świadczą liczne odwoływania się do treści jego protokołu^[57], zawarte w opracowaniach sprzed 1989 r. Przy czym niekiedy są to odwołania stosukowo szczegółowe^[58]. Oczywiste przy tym jest, że począwszy od 1986 r. każdy badacz piszący o KRN czy PKWN miał nieskrępowaną możność (a w zasadzie: obowiązek) zapoznania się z tym protokołem – analiza piśmiennictwa wskazuje jednak, że autorzy piszący na te tematy ograniczali się do korzystania z bałamutnych opracowań pochodzących z okresu PRL.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że brak było jakichkolwiek podstaw do konstruowania w okresie PRL tezy, że rzekoma ustawa, jakoby uchwalona przez grupę komunistów polskich w Moskwie w okresie od 18 do 21 lipca 1944 r., została zatwierdzona ex post przez KRN, na posiedzeniu plenarnym w dniu 15 sierpnia 1944 r. (ani na żadnym innym posiedzeniu, czy sesji), poprzez wydanie specjalnej ustawy (ani w żaden inny sposób).

Przebieg posiedzenia KRN w dniu 15 sierpnia 1944 r.

Wyeliminowanie z zestawienia sesji KRN dwóch wspomnianych wyżej niby-sesji (odbytych w dniach z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. oraz od 20 do 23 stycznia 1944 r.) prowadzi do wniosku, że pierwszą, rzeczywistą sesją KRN była właśnie sesja z 15 sierpnia 1944 r. Zauważyć należy, że w II połowie 1944 r. nawet prasa nowego reżimu określała tę sesję mianem „Pierwszego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej”^[59]. Natomiast w 1986 r., w związku z pierwszą edycją protokołu z tego posiedzenia, redaktor periodyku „Archiwum Ruchu Robotniczego” nazwał obrady z 15 sierpnia 1944 r. „pierwszym legalnym posiedzeniem KRN”^[60].

Posiedzenie to zostało zwołane formalnie przez Prezydium KRN, jednak bez wątpienia merytoryczna decyzja w tej kwestii została podjęta przez gremia kierownicze PPR. Zawiadomienie o posiedzeniu, kierowane do „członków” KRN, zostało opublikowane w „Rzeczpospolitej”, w numerach z 13 i 14 sierpnia 1944 r^[61].

Tzw. III sesja KRN miała miejsce w Lublinie, w budynku przy ul. Spokojnej 4^[62]. W budynku tym do wybuchu II wojny światowej urzędowała Izba Skarbowa, zaś w okresie okupacji niemieckiej mieścił się w nim Urząd Gubernatora Dystryktu Lubelskiego Generalnego Gubernatorstwa. Kwartał miasta wokół tego budynku był wyłączony z normalnego użytkowania, tworzył rodzaj „dzielnicy rządowej” chronionej przez służby radzieckie, funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa PKWN oraz żołnierzy radzieckich i polskich^[63]. W budynku tym mieściły się oficjalne siedziby KRN, PKWN, Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie i inne urzędy nowej władzy^[64].  Jak stwierdził reżimowy historyk – regionalista: „W tej części miasta mieszkali członkowie KRN, PKWN, członkowie kierownictwa PPR, SL, PPS”^[65].

Jak donosił 16 sierpnia 1944 r. sprawozdawca organu prasowego PKWN, przedmiotowe posiedzenie KRN odbyło się „w odświętnie przyozdobionej biało-czerwonymi sztandarami i kwiatami sali reprezentacyjnej”^[66]. Z tej samej relacji prasowej wynika także, iż obserwatorami posiedzenia byli „przedstawiciele prasy miejscowej, radzieckiej oraz goście”. Bez wątpienia najważniejszym gościem, wymienionym zresztą wyraźnie przez przewodniczącego posiedzeniu Bolesława Bieruta, był gen. Nikołaj Bułganin, oficjalny przedstawiciel rządu ZSRR przy PKWN (de facto więc ambasador ZSRR).

Szczególną cechą protokołu posiedzenia KRN z 15 sierpnia 1944 r. jest to, że już w samej jego treści zawarta jest lista obecności osób biorących w tym posiedzeniu. Z listy tej wynika, że w sesji wzięło udział 27 członków KRN^[67]. Tożsamość tych osób nie budzi wątpliwości, są one bądź powszechnie znane (np. Bolesław Bierut, Michał Żymierski, Stanisław Radkiewicz),  bądź co najmniej rozpoznawalne (np. Jerzy Morzycki, Franciszek Krzemień-Ojak, czy Jan Urban). Wyjątek stanowi w tej kwestii szczegółowa tożsamość osoby określonej w protokole mianem „Heyman”, której dotychczas nie udało mi się zidentyfikować^[68]. 

Gdy chodzi o listę posłów, obecnych na posiedzeniu 15 sierpnia 1944 r., to pierwszą kwestią, jaka rzuca się w oczy, jest jej zasadnicza niezgodność z listą osób obecnych w trakcie tzw. konstytutywnego posiedzenia KRN w noc sylwestrową 1943/1944. Na III sesji nie tylko pojawili się „nowi” członkowie KRN, ale także nie pojawili się członkowie dotychczasowi. Spośród osób biorących udział w tzw. I sesji KRN, na jej sesji III odnajdziemy tylko: Bolesława Bieruta, Edwarda Osóbkę-Morawskiego, Mariana Spychalskiego, Michała Żymierskiego i Jana Manugiewicza.

Skąd wzięli się owi nowi członkowie KRN? Otóż w tym okresie^[69] kwestię tę regulował prowizorycznie Statut Tymczasowy Rad Narodowych z 1 stycznia 1944 r., ustalając w § 3 zasadę, że „przedstawicieli do Rad Narodowych delegują” m.in. „ugrupowania polityczne” walczące o „Polskę Ludową” oraz „społeczne organizacje demokratyczne”. I właśnie 25 lipca 1944 r. obradujące w Moskwie Prezydium Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich [dalej: ZPP] w składzie rozszerzonym dokonało wyboru „delegatów” ZPP do KRN^[70].  Wśród tych „delegatów” byli m.in.: Zygmunt Berling, Andrzej Witos, Stanisław Radkiewicz, Jan Michał Grubecki, Emil Sommerstein, Stanisław Skrzeszewski, Wincenty Rzymowski, Aleksander Zawadzki, Jakub Berman, Hilary Minc, Karol Świerczewski, Edward Ochab, Stefan Matuszewski i Jan Urban^[71] – i wszyscy oni wzięli udział w posiedzeniu 15 sierpnia 1944 r. Pozostali uczestnicy tego posiedzenia byli delegowani wprost przez PPR, grupę komunizujących socjalistów-rozłamowców Edwarda Osóbki-Morawskiego oraz tzw. ludowców–kryptokomunistów z grupy „SL Wola Ludu”^[72].  

Jako interesująca jawi się lista osób nieobecnych na tym posiedzeniu, które co do zasady powinny wziąć w nim udział. Wśród takich osób wymienić należy przede wszystkim Władysława Gomułkę, Wandę Wasilewską, Kazimierza Mijala, czy - związanych z Centralnym Biurem Komunistów Polskich w Moskwie - Stefana Wierbłowskiego i Romana Zambrowskiego. Przy czym nieobecność Władysława Gomułki^[73], na początku sierpnia 1944 r. zatwierdzonego na stanowisku sekretarza generalnego przez Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PPR w nowym, rozszerzonym o komunistów wracających z ZSRR składzie^[74], wynikała prawdopodobnie z jego wyjazdu do Moskwy, spowodowanego koniecznością odbycia kurtuazyjnej wizyty u Stalina oraz u Georgi Dymitrowa^[75].

Paradoks stanowi okoliczność, że przebieg posiedzenia KRN z 15 sierpnia 1944 r. nie znajduje odzwierciedlenia we wspomnieniach jego uczestników^[76], jak też w ich biografiach^[77].  

Porządek dzienny posiedzenia KRN z 15 sierpnia 1944 r. obejmował – zgodnie z jego protokołem - trzy punkty: przyjęcie ślubowania od „członków” KRN, przyjęcie „uchwały” o tzw. pełnomocnictwach dla PKWN (czyli o upoważnieniu PKWN do wydawania dekretów z mocą ustawy) oraz zatwierdzenie dekretów już „przyjętych” przez PKWN. W rzeczywistości jednak w porządku dziennym pojawiły się elementy dodatkowe. Na początku posiedzenia przyjęto bowiem, przez aklamację, rezolucję, w której treści wyraźnie wybrzmiała cześć dla Armii Czerwonej i ZSRR. Treść tej rezolucji została ujęta wprost w protokole, nadto opublikowano ją w „Rzeczpospolitej” z 19 sierpnia 1944 r^[78].

Elementem posiedzenia nie ujętym w ogóle w protokole było przybycie na salę, po przerwie w obradach (czyli po godz. 16:00), „delegatów Krajowej Rady Narodowej z Parczewa i Włodawy”^[79]. Innych danych dotyczących tych osób jednak brak.

Ciekawostkę stanowi fakt, że w posiedzeniu KRN z dnia 15 sierpnia 1944 r. zarządzono przerwę od godz. 10:50 do godz. 16:00. W przerwie tej uczestnicy posiedzenia wzięli udział w obchodach Święta Wojska Polskiego, ustanowionego na pamiątkę zwycięskiej Bitwy Warszawskiej 1920 r., przypadającego właśnie tego dnia. Szokujący musiał być widok przywódców PPR i radzieckich generałów biorących udział w polowej Mszy św. na błoniach nad Bystrzycą w Lublinie w rocznicę polskiego zwycięstwa nad bolszewikami. Potem nastąpiła defilada wojskowa, której finał odbył się na Krakowskim Przedmieściu i Placu Litewskim^[80].

Bez wątpienia szczególną wagę miały punkty dwa i trzy porządku dziennego obrad. Co do punktu drugiego zauważyć w pierwszej kolejności należy, że już w zawartym w protokole porządku dziennym widnieje informacja o tym, że procedowana ma być „uchwała” o pełnomocnictwach dla PKWN, a nie „ustawa”^[81]. Jak wynika z protokołu, rozpoczęto procedowanie właśnie „uchwały” i dopiero w toku dyskusji „poseł” Emil Sommerstein, prawnik – adwokat, zwrócił uwagę, że KRN jako „organ ustawodawczy” powinien uchwalać „ustawy”, a nie „uchwały”. Okoliczność ta świadczy moim zdaniem o tym, że w II połowie 1944 r., w tzw. Polsce Lubelskiej prawotwórcze działania ekipy komunistycznej odbywały się ad hoc, bez koncepcji, bez poszanowania choćby podstawowych zasad tworzenia prawa – a więc z ewidentnym naruszeniem praworządności.

Przy analizowaniu tej kwestii nasuwa się jednak pytanie, z pozoru banalne: od kiedy PKWN uzyskał prawo do wydawania dekretów o mocy ustawy? Otóż z ustawy o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy, uchwalonej przez KRN właśnie w trakcie posiedzenia z dnia 15 sierpnia 1944 r. wynika, że komitet ów prawo to nabył z dniem uchwalenia ww. ustawy^[82]. Z przebiegu dyskusji odbytej w trakcie III sesji KRN nie wynika także, iżby PKWN takie tzw. pełnomocnictwa uzyskał wcześniej. Jednak z protokołu wynika wprost, że właśnie podczas posiedzenia z dnia 15 sierpnia 1944 r. PKWN przedłożył do zatwierdzenia m.in. swoje dekrety wydane 27 lipca 1944 r., a mianowicie: dekret „o rozwiązaniu tak zwanej policji granatowej”, dekret „o ustanowieniu milicji” oraz dekret „o wprowadzeniu sądów przysięgłych”^[83]. Konieczne jest więc ustalenie, na jakiej podstawie prawnej PKWN wydawał dekrety już w dniu 27 lipca 1944 r.?  Odpowiadając na to pytanie należy stwierdzić, że robił to bez podstawy prawnej. Problem ten dostrzeżono ex post – co ciekawe – w Moskwie kilka dni później i rozpoczęto lansowanie kolejnej „legendy” dotyczącej PKWN. Otóż w wydawanym tam tygodniku „Wolna Polska” – organie Związku Patriotów Polskich z 18 sierpnia 1944 r., w krótkiej relacji z III sesji KRN zawarto następującą informację: „Zatwierdzono uchwaloną poprzednio przez KRN ustawę upoważniającą PKWN do wydawania w okresie wojennym dekretów, które następnie podlegają zatwierdzeniu przez KRN”^[84]. Już w okresie PRL reżimowi uczeni-prawnicy dokonali rozwinięcia owej „legendy”. W 1964 r. ukuli oni tezę, że „Już 25 VII 1944 r., w kilka dni po utworzeniu PKWN, Krajowa Rada Narodowa upoważniła Komitet do wydawania dekretów z mocą ustawy na okres do 1 XI 1944 r.” (natomiast ustawą z 15 sierpnia 1944 r. „wyposażyła PKWN” w prawo wydawania dekretów na czas nieokreślony)^[85]. Nikt jednak nie potrafił wyjaśnić, w jaki sposób KRN mogła „upoważnić” (w domyśle: w drodze ustawy) PKWN do wydawania dekretów już 25 lipca 1944 r., skoro tego dnia również (podobnie jak 21 lipca 1944 r.) nie odbyła się sesja KRN – a nadto w jakim dokumencie (akcie prawnym) to miało nastąpić oraz gdzie ten dokument jest przechowywany. Teza ta była powtarzana, choć raczej zdawkowo, w następnych latach^[86].

Z punktem trzecim porządku dziennego („zatwierdzanie” dekretów wydanych już przez PKWN) wiąże się również wiele kolejnych wątpliwości. Pierwsza jest następująca: czy PKWN był uprawniony do przedkładania do zatwierdzenia dekretów już na tej samej sesji KRN, podczas której uzyskał  prawo do ich wydawania? Druga zaś: kiedy dekrety, wydane przez PKWN jakoby 15 sierpnia 1944 r., zostały w rzeczywistości wydane, skoro zostały zatwierdzone przez KRN bezpośrednio po uzyskaniu przez ten komitet uprawnienia do ich wydawania (na tym samym posiedzeniu)? Trzecia w końcu: czy ustawa z 15 sierpnia 1944 r. upoważniająca PKWN do wydawania dekretów z mocą ustawy weszła w życie nie tylko tego samego dnia, ale już w momencie jej uchwalenia, skoro jej przepis przejściowy zawarty w art. 4 stanowił, że wchodzi w życie z dniem jej ogłoszenia – tymczasem „Dziennik Ustaw” zawierający ją był opatrzony co prawda datą 15 sierpnia 1944 r., ale bez wątpienia nie mógł być drukowany de facto już w trakcie tego posiedzenia KRN?

Innym fenomenem są dalsze losy dekretów PKWN zatwierdzonych w trakcie III sesji KRN. Otóż część z nich została opublikowana w „Dzienniku Ustaw”^[87], jako dekrety PKWN wydane 15 sierpnia 1944 r. (i tego samego dnia zatwierdzone przez KRN)^[88]. Jednak z treści protokołu III sesji KRN wynika expressis verbis, że co najmniej dwa z tych dekretów (dotyczące rozwiązania tzw. policji granatowej i ustanowienia sądów przysięgłych) to dekrety wydane przez PKWN w dniu 27 lipca 1944 r., a nie w dniu 15 sierpnia 1944 r. Późniejsza zmiana daty wydania tych dekretów (nosząca znamiona niedopuszczalnej manipulacji) świadczy o tym, że pomiędzy 15 sierpnia 1944 r. a datą faktycznego wydrukowania „Dziennika Ustaw” nr 2 z 1944 r. dostrzeżono, że przed dniem 15 sierpnia 1944 r. PKWN nie był uprawniony do wydawania aktów prawnych o randze ustawy i w konsekwencji dokonano takiej „korekty”.

Jeszcze bardziej frapujące są dzieje dekretu PKWN z 27 lipca 1944 r. o Milicji Obywatelskiej. Otóż dekret ten został opublikowany – jako „dekret z dnia 15 sierpnia 1944 r.” – obok ustawy o tzw. pełnomocnictwach dla PKWN i dekretów o mobilizacji, o sądach przysięgłych i o urzędach ziemskich, na łamach „Rzeczpospolitej” z 16 sierpnia 1944 r. Pamiętać przy tym należy, że periodyk ten, będący oficjalnym organem prasowym PKWN, stanowił rodzaj oficjalnego publikatora nowej władzy – czegoś w rodzaju prowizorycznego dziennika ustaw (w szczególności do rozpoczęcia druku formalnego „Dziennika Ustaw”).  Opublikowano go nadto w broszurze wydanej przez PKWN, mającej stanowić swoisty mini dziennik ustaw^[89]. Nie został jednak opublikowany w „Dzienniku Ustaw” – co jest trudno wytłumaczyć, tym bardziej, że było to sprzeczne z trybem przewidzianym w ustawie z 15 sierpnia 1944 r. Dekretem tym zajęło się ponownie Prezydium KRN w dniu 30 sierpnia 1944 r., obradujące w składzie: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski i Michał Żymierski. Prezydium KRN postanowiło „odesłać” ów akt do PKWN „w celu dokonania poprawki w art. 2”^[90]. Sprawa dekretu dotyczącego MO zamarła na kilka tygodni, a następnie PKWN wydał 7 października 1944 r. dekret o Milicji Obywatelskiej w całkiem nowej wersji. W istocie był to już inny akt prawny. Opublikowano go w „Dzienniku Ustaw” nr 7 z 1944 r.^[91], następnie zaś KRN zatwierdziła go na posiedzeniu w dniu 3 stycznia 1945 r. (w trakcie sesji VI)^[92].

Protokół z posiedzenia KRN z dnia 15 sierpnia 1944 r. jest dokumentem niezwykle ważnym z punktu widzenia ustroju Polski w XX w. Mimo to stanowi źródło mało znane i niedocenione przez badaczy. Jego analiza prowadzi do wniosku, iż teza o braku jakiejkolwiek podstawy prawnej do zaistnienia i funkcjonowania PKWN jest niepodważalna. Analiza ta obnaża nadto rażące naruszenia praworządności w toku tworzenia prawa przez władzę komunistyczną począwszy od połowy 1944 r. Ujawnia ona, iż u źródeł tzw. Polski Ludowej znajduje się nie tylko wszechobecne kłamstwo, ale także fałszerstwo legislacyjne. Opublikowanie tego dokumentu jest więc w pełni uzasadnione.

                                                                                             

[PRZYPISY]