„Wierzymy, że odtąd praworządność wypisana będzie na sztandarze naszego państwa” – z okazji 100-lecia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r.

Konstytucja marcowa nie była dziełem doskonałym, miała liczne wady, które zauważano szczególnie w pierwszym okresie po jej uchwaleniu. Niektóre z nich wskazał zaraz  po uchwaleniu prof. Stanisław Starzyński w artykule pt. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17. Marca 1921 r.^[1], inne punktował w artykule powstałym tuż przed uchwaleniem Konstytucji prof. Władysław Leopold Jaworski^[2], jeszcze inne podniesiono w referatach wygłoszonych z inicjatywy prof. Michała Rostworowskiego w maju 1921 r. w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie, a potem opublikowanych z zbiorze pt. Nasza Konstytucja^[3].

W kolejnych miesiącach opublikowano wiele krytycznych analiz Konstytucji z 17 marca 1921 r.^[4], jednocześnie jednak prasa i czasopisma podkreślały znaczenie aktu dziejowego jakim było uchwalenie Konstytucji wolnej Polski – grzmiąco podnosząc przełomowość dzieła Sejmu Ustawodawczego. Potwierdzały to też w systematycznych opracowaniach ustroju Polski na podstawie Konstytucji z 17 marca 1921 r. autorstwa Wacława Komarnickiego^[5] i Stanisława Starzyńskiego^[6] oraz w publikacjach o charakterze bardziej ogólnym^[7]. Z czasem coraz bardziej dostrzegano i podkreślano zalety Konstytucji marcowej^[8], szczególnie po przewrocie majowym, gdy coraz bardziej ujawniały się tendencje autorytarne^[9].

Przez stulecie Konstytucja z 17 marca 1921 r. obrosła ogromną literaturą. Pisano o niej w Drugiej Rzeczypospolitej, w Polsce Ludowej i w Trzeciej Rzeczypospolitej. Nie sposób jej omówić w kilku zdaniach. Wypada jednak wskazać, że w ostatnim trzydziestoleciu opublikowano liczne opracowania o charakterze ogólniejszym^[10] i rocznicowy^[11], jak i prace bardziej szczegółowe^[12]. W ramach serii „Biblioteka Przeglądu Sejmowego” wznowiono kilka cennych publikacji dotyczących  Konstytucji z 17 marca 1921 r., powstałych w okresie międzywojenny^[13]. Literatura jest więc przeobfita. Nie wszystkie jednak kwestie związane z Konstytucją marcową, jej powstaniem i treścią są dostatecznie rozjaśnione. Na jedną z nich – ciągłości pewnych idei przewodnich kolejnych projektów konstytucji z lat 1917-1921 – starano się choćby sygnalizacyjnie zwrócić uwagę poniżej.

Pierwsze prace nad projektami konstytucji dla przyszłego Państwa Polskiego zainicjowano w 1917 r. w Tymczasowej Radzie Stanu Królestwa Polskiego^[14]. Na początku 1917 r. Marszałek Koronny Tymczasowej Rady Stanu Wacław Józef Niemojewski zaprosił do prac nad projektem polityków, działaczy społecznych oraz znawców ustroju. W ten sposób uformowała się Komisja Sejmowo-Konstytucyjna Tymczasowej Rady Stanu (dalej: TRS). Skład jej został zaaprobowany na posiedzeniu plenarnym TRS 24 lutego 1927 r. Zasadniczy skład Komisji stanowili członkowie TRS^[15], zaś spoza Rady w skład Komisji weszli profesorowie z Warszawy, Lwowa i Krakowa^[16], a ponadto działacze polityczni głownie z zaboru rosyjskiego oraz z Galicji^[17]. Przewodniczącym Komisji został Marszałek TRS, wiceprzewodniczącym ks. Henryk  Przeździecki, zaś głównym referentem (referentem generalnym) dziekan lwowskiego wydziału prawa, profesor prawa administracyjnego, nauki administracji i statystyki Józef Buzek^[18]. Spośród lwowskiej profesury poza Buzkiem najaktywniejszy w pracach komisji był prof. Stanisław Starzyński, który na dłuższe okresy przyjeżdżał do Warszawy^[19], zaś prof. Oswald Balzer oraz profesorowie krakowscy korespondowali z Komisją, przy czym prof. Stanisław Kutrzeba przesłał do Komisji własne projekty Konstytucji oraz ordynacji wyborczej^[20]. Sekretarzem Komisji, który prowadził biuro oraz protokoły obrad, był Stefan Urbanowicz, późniejszy działacz warszawskiego samorządu adwokackiego. Komisja ukonstytuowała się na pierwszym posiedzeniu (17 lutego 1917 r.), na którym uchwaliła też regulamin, wybrała prezydium^[21] oraz podzieliła się na dwie podkomisje: Sejmową i Konstytucyjną.  Podkomisja Sejmowa miała opracować projekt dotyczący organizacji Sejmu oraz projekt ordynacji wyborczej^[22] zaś Podkomisja Konstytucyjna pozostałość^[23].

Prace nad projektem Konstytucji ukończono w lipcu 1917 r. Został on przyjęty przez Komisję Sejmowo-Konstytucyjną Tymczasowej Rady Stanu 28 lipca 1917 r., ale ogłoszony drukiem w 1918 r.^[24] – w I tomie publikacji Projekt konstytucji Państwa polskiego i ordynacja wyborcza sejmowej oraz uzasadnienie i porównanie projektu konstytucji państwa polskiego z innemi konstytucjami. Całość zredagował i wydał Józef Buzek. Publikacja ukazała się w połowie 1918 r. nakładem „Rządu Polskiego”, z przedmową ks. Henryka Przeździeckiego datowaną 3 maja 1918 r. – co wyraźnie nawiązuje do Konstytucji 3 maja. Słusznie wskazuje się, że jest to jedyne tak kompleksowo zrobione i uzasadnione opracowanie projektu ustroju odradzającej się Polski^[25]. Sam projekt Konstytucji składał się z 9 rozdziałów^[26] i łącznie z 151 artykułów. Państwo Polskie (taką nazwą posłużono się w art. 1) miało być monarchią konstytucyjną z silną władzą króla, jako głowy państwa i naczelnego wodza. Władza ustawodawcza miała należeć do Sejmu składającego się z Izby poselskiej i Senatu oraz króla. Czynne prawo wyborcze miał posiadać każdy obywatel płci męskiej po ukończeniu 25 roku życia. Z wyborów w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym mili pochodzić posłowie, zaś senatorowie mieli być wybierani w połowie kuriami zaś w połowie wchodzili do senatu z racji urzędu, pochodzenia lub nominacji królewskiej. Władzę wykonawczą miał sprawować król z odpowiedzialnymi ministrami^[27]. Władza sądownicza miała być sprawowana przez „sądy konstytucyjnie niezależne” (art. 2), orzekające w imieniu Króla. Sędziowie mieli być powoływani dożywotnio przez Króla lub w jego imieniu (art. 101). Projekt stanowił, że „sędziowie są samodzielni i niezawiśli w wykonywaniu swego urzędu, podlegając tylko ustawom. Sędzia mógłby być złożony z urzędu tylko w wypadkach ustawowo przewidzianych (art. 102)^[28]. Przesiadywano utworzenie Sądu Najwyższego („dla spraw sądowych cywilnych i karnych”), sądownictwa administracyjnego oraz Trybunału Kompetencyjnego. Jako ciekawostkę warto przypomnieć, że w czasie powstawania projektu konstytucji większość uczonych jurystów tworzących potem projekty konstytucji dla republiki było zwolennikami monarchii. Władysław Leopold Jaworski, Zdzisław Lubomirski, Wojciech i Michał Rostworowscy i Władysław Studnicki popierali propozycję Stanisława Starzyńskiego aby królem Polski został austriacki arcyksiążę Karol Stefan Habsburg^[29].

Projekt Konstytucji Królestwa Polskiego był jedynym oficjalnym projektem konstytucji dla odradzającego się Państwa Polskiego w dniu uznanym za decydujący o niepodległości, czyli 11 listopada 1918 r. Cztery dni później, 14 listopada 1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret o przekazaniu całej władzy państwowej Józefowi Piłsudskiemu i rozwiązaniu się^[30]. Tym samym uznano, że przestaje istnieć Królestwo Polskie, a nowe państwo będzie republiką – Rzeczpospolitą Polską. Projekt Konstytucji dla Państwa Polskiego jako monarchii konstytucyjnej przestał być aktualny. Jednakże wiele z postanowień owego projektu można odnaleźć w kolejnych projektach konstytucji (żaden już nie proponował ustroju monarchistycznego) , a także w uchwalonej Konstytucji Marcowej z 1921 r. Podobnie stało się z katalogiem praw i wolności obywatelskich, który stał się podstawą dalszych prac i ostatecznie wszedł do Konstytucji z 17 marca 1921 r.^[31]

29 listopada 1918 r. rząd Jędrzeja Moraczewskiego podniósł potrzebę utworzenia gremium, które zajęłoby się przygotowaniem projektu konstytucji, który zostałby przedstawiony w przyszłości sejmowi^[32]. Dzień wcześniej, 28 listopada 1918 r., Naczelnik Państwa wydał dwa przełomowe dekrety: dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu ustawodawczego, który wprowadzał równe czynne prawa wyborcze wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 21 lat, niezależnie od płci^[33] oraz dekret o wyborach do Sejmu Ustawodawczego^[34]. Na ich podstawie odbyły się demokratyczne wybory do Sejmu Ustawodawczego – tam gdzie było to możliwe. W Galicji Wschodniej (okręg 47 Lwów), gdzie toczyły się walki z Ukraińcami, nie przewidziano wyborów, ale do Sejmu Ustawodawczego mieli wejść posłowie do austriackiej izby poselskiej Rady Państwa wybrani z tych okręgów. Wybory odbyły się 26 stycznia 1919 r., ale Sejm uzupełniany był kolejnymi szczątkowymi wyborami w kolejnych latach. Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego miało miejsce 10 lutego 1919 r.^[35]

Zanim odbyły się wybory, na początku stycznia 1919 r. powstało Biuro Konstytucyjne przy Prezydencie Rady Ministrów, które miało przygotować projekty na potrzeby przyszłej konstytucji. Powstały trzy projekty konstytucji: prof. Józefa Buzka, zwany „amerykańskim”, tzw. „ludowy”, prawdopodobnie autorstwa przewodniczącego Biura Mieczysława Niedziałkowskiego oraz „francuski”, który oparto w znacznej mierze na ustroju III Republiki Francuskiej, w dużym stopniu autorstwa Władysława Wróblewskiego. Żaden nie stał się oficjalnym projektem Biura^[36]. Żaden też nie został przyjęty jako własny przez utworzony 18 stycznia 1919 r. rząd Ignacego Jana Paderewskiego. Już na pierwszym posiedzeniu rządu, 25 stycznia 1919 r., w przeddzień wyborów Paderewski powołał natomiast komisję pn. „Ankieta dla oceny projektów konstytucji”. Zaproszono trzydzieści osób, mających być emanacją  wszystkich dzielnic Polski i wszystkich opcji politycznych. Starano się, aby w składzie byli praktycy (politycy i działacze społeczni) oraz znawcy prawa ustrojowego z uniwersytetów^[37]. W międzyczasie cześć zaproszonych członków uzyskało mandat poselski. Ostatecznie skład Ankiety skurczył się do czternastu osób plus dwóch profesorów, którzy przesłali swoje propozycje^[38]. Spośród owych szesnastu członków aż siedmiu pracowało wcześniej nad projektem Konstytucji dla Królestwa Polskiego (Oswald Balzer, Stanisław Bukowiecki, Zygmunt Cybichowski, Władysław Maliniak, Feliks Ochimowski,  Michał Rostworowski i Stanisław Starzyński).

Komisja na pierwszym posiedzeniu określiła, że jej celem jest przygotowanie założeń dla Konstytucji Polski. Zmieniono nazwę na „Ankieta w sprawie projektu konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej” z celem oceny dorobku Biura Konstytucyjnego^[39]. Od 19 lutego 1919 r. do 12 marca 1919 r. odbyło się 17 posiedzeń. Już na początku uznano, że dorobek Biura Konstytucyjnego jest niewystarczający. Postanowiono opracować własny projekt. W konsekwencji powstał „Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”^[40], w literaturze nazywany czasem niesłusznie projektem Bobrzyńskiego (pracami Ankiety kierował właśnie Bobrzyński)^[41], przez co pomija się innych uczestników prac, czasami zupełnie, choć odgrywali jedną z ważniejszych ról (np. Starzyńskiego)^[42]. Powielanie błędów może dziwić, gdyż już w okresie międzywojnia je prostowano, a ponadto w 1977 r. pracę nad Ankietą dokładnie omówił Stanisław Krukowski. Z badań jego wynika, że największy wpływ na ostateczny skład projektu „Ankiety” mieli Michał Bobrzyński, Stanisław Bukowieckiego, Michał Rostworowski oraz Stanisław Starzyński^[43]. Ten ostatni był np. zwolennikiem wyborów powszechnych prezydenta Rzeczypospolitej i opowiadał się za wprowadzeniem urzędu wiceprezydenta^[44], choć ostatecznie opowiedziano się za wyborami pośrednimi.

Nie da się nie zauważyć, że na kształt projektu Ankiety zasadniczy wpływ miały dwa modele ustrojowe – austriacki  oraz francuski. Austriacki wpływ – naturalny, z uwagi na kształt gremium – przejawiał się przede wszystkim projekcie regulacji sądownictwa oraz praw obywatelskich. Jako już wspomniano, kwestie te tak też zapisano w projekcie konstytucji dla Królestwa Polskiego. Widać wyraźnie w tych dwóch obszarach ciągłość projektów.

Ostatecznie projekt Ankiety został złożony do laski marszałkowskiej na początku kwietnia 1919 r. Natomiast w maju 1919 r. zaczęły się prace nad projektem konstytucji w Sejmie Ustawodawczym. Pierwotnie Komisją Konstytucyjną (utworzoną już 25 lutego 1919 r.) kierował przedstawiciel endecji Władysław Seyda (do października 1919 r.), następnie ludowiec Maciej Rataj (do 4 czerwca 1920 r.), a w ostaniem okresie powiązany z endecją i konserwatystami Edward Dubanowicz (od 4 czerwca 1920 r. do uchwalenia Konstytucji) ^[45].

W literaturze wskazuje się często, że projekt Ankiety nie posiadał poparcia rządu i nie brano go za podstawę prac w Sejmie^[46], gdyż Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego opracowała własny projekt na podstawie projektów zgłoszonych przez kluby poselskie oraz przez rząd. Należy tu zwrócić uwagę na bardzo istotne fakty. Otóż 6 maja 1919 r. zastępca prezydenta ministrów Stanisław Wojciechowski przedstawił na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego rządową deklarację konstytucyjną. Ów projekt wywołał – jak zauważył Wacław Komarnicki – pierwszą bardzo poważaną i niezwykle ważną „rozprawę w Sejmie nad konstytucją”, a miało to miejsce w dniach 9-13 maja 1919 r. Projekt został poddany gruntownej krytyce przez wszystkie ugrupowania polityczne i w konsekwencji uznany za nienadający się do merytorycznego potraktowania^[47]. Wtedy właśnie rząd Ignacego Jana Paderewskiego wrócił do zleconego przez siebie projektu Ankiety. Dokonano pewnych zmian redakcyjnych i uzupełnień treści^[48], ale w zasadniczej części zachowano dosłowne brzmienie projektu Ankiety. Ten projekt  1 listopada 1919 r. został uchwalony przez rząd i 3 listopada 1919 r. wniesiony do Sejmu przez ministra Wojciechowskiego^[49]. Następny rząd – Leopolda Skulskiego – utworzony w grudniu 1919 r., wprowadził nieco własnych korekt w projekcie^[50] i 21 stycznia 1920 r. ponownie wniósł projekt do Sejmu Ustawodawczego. Stał się podstawą dalszych prac Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego^[51].

Ostateczny projekt Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego w części odszedł od projektu rządowego. Nie sposób jednak nie uznać, że wyraźnie oparł się na zasadach w nim przyjętych. Sam Edward Dubanowicz w sprawozdaniu wygłoszonym na posiedzeniu plenarnym Sejmu Ustawodawczego 8 lipca 1920 r. podkreślał, że naczelną zasadą było oparcie projektu nie na próbach i eksperymentach, ale na doświadczeniu, o ile to możliwe własnego państwa, a tam, gdzie go brakowało, na doświadczeniu innych państw^[52]. Nie eksperymentowano. Sięgnięto nie tylko w preambule, ale i stylistyka językową do Konstytucji 3 maja, ale zasadniczo oparto się na doświadczeniu austriackim oraz francuskim. Wybitny znawca ustroju II RP Andrzej Ajnenkiel  wskazywał, że „zasadniczy wpływ na ostateczny kształt ustawy” wywarł właśnie Edward Dubanowicz – jeden z najbliższych uczniów i współpracowników współtwórcy projektu Ankiety Stanisława Starzyńskiego^[53]. Ten zaś wspominał po kilku latach, że to Ankieta w sprawie projektu konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „w znacznej mierze oddziaływała na treść obowiązującej Konstytucji”^[54]. W czym przejawiał się ten wpływ – niewątpliwie w regulacji praw i obowiązków obywatelskich jak i sądownictwa, ale także w części regulacji dotyczącej władzy ustawodawczej oraz rozwiązań dotyczących rządu^[55].

Przed dwudziestu laty prof. Michał Pietrzak przypomniał, że Konstytucję marcową uchwalono kilka minut przed godzina siedemnastą 17 marca 1921 r. Wówczas marszałek Sejmu Ustawodawczego Wojciech Trąmpczyński wypowiedział rutynową formułę regulaminu: „Proszę tych Posłów, którzy są za ustawą konstytucyjną, tak jak została uchwalona w trzecim czytaniu, ażeby powstali. Następnie, bez przeliczania głosów, stwierdził: „ogromna większość jest za ustawą. Ustawa w trzecim czytaniu została przyjęta”^[56]. Chwila stała się podniosła, rozbrzmiały brawa. Po chwili Marszałek odczytał preambułę do Konstytucji, której głównym autorem był ks. Kazimierz Lutosławskiego^[57]. Literacko łączyła ona nową, uchwaloną właśnie Konstytucję z tradycją Konstytucji majowej z 1791 r. oraz walkami narodowowyzwoleńczymi czasów zaborów.

Konstytucja marcowa z uwagi na jej liczne odesłania w ciągu kolejnych lat obudowana została licznymi ustawami, które zapewniły jej obowiązywanie. Choć – jak już wspomniano na wstępie – krytykowana była od początku, to w niezmienionej postaci obowiązywała do 1926 r. ^[58], kiedy to uchwalono ustawę z dnia 2 sierpnia 1926 r.^[59] – tzw. nowelę sierpniową. Wzmocniono nią prezydenta kosztem Sejmu, co nie tylko piłsudczycy, ale liczni juryści uznali za pożądane. W kolejnych latach toczyła się dyskusja nad projektami nowej konstytucji. Pojawiały się projekty zespołowe, instytucjonalne i prywatne. W łonie obozu rządowego w 1931 r. powstał projekt skrojony pod Marszałka Piłsudskiego. Poddano go dyskusji i druzgocącej krytyce. Mimo to nie zarzucono go i powrócono do niego w 1934 r., kiedy to – wykorzystując nieobecność posłów opozycji – uchwalono. W następnym roku stał się on konstytucją znaną jako Konstytucja kwietniowa. Nie wszystkie jednak postanowienia Konstytucji marcowej przestały obowiązywać. Konstytucja kwietniowa utrzymała w mocy art. 99, 109—118 oraz 120 z Konstytucji marcowej (art. 81 ust 3). Część opozycji nie uznała wprowadzenie nowej konstytucji, w tym komuniści. Potwierdzenie znalazło to w  manifeście PKWN z 22 lipca 1944 r., gdzie stwierdzono, że „Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działają na podstawie Konstytucji 17 marca 1921 roku, jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia Konstytucji 17 marca 1921 r. obowiązywać będą aż do zwołania wybranego w głosowaniu powszechnem, bezpośredniem, równem, tajnem i stosunkowem Sejmu Ustawodawczego, który uchwali jako wyraziciel woli narodu nową konstytucję”^[60]. Jak wiadomo, były to czcze deklaracje.

Tytuł tego krótkiego, okolicznościowego szkicu jest cytatem z refleksji, którą na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej” zamieścił wybitny jurysta i redaktor Henryk Konic. Napisał on m.in.:

[…] fakt uchwalenia konstytucji posiada doniosłość niepospolitą. Data 17 marca jest chwilą przełomową. Wierzymy, że odtąd praworządność wypisana będzie na sztandarze naszego państwa”^[61].

Historia pokazała, że wiara owa niejednokrotnie zderzyła się z rzeczywistością. Niemniej część uregulowań i leżących u ich podstaw idei konstytucji marcowej ma do dziś wpływ na stosowanie prawa współcześnie, w tym obowiązującej Konstytucji RP^[62].