Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 4 lipca 2019 r., II AKo 94/19

Pogląd wyrażony w glosowanym wyroku już na pierwszy rzut oka budzi dwa zastrzeżenia. Po pierwsze – nie jest oczywiste, że czyn ciągły w całości jest popełniony w czasie ostatniego zachowania. Po drugie – nawet gdyby tak uznać – jakie znaczenie ma czas popełnienia czynu dla określenia właściwości miejscowej? Drugie ze tych zastrzeżeń pozwala postawić hipotezę, że SA w Krakowie nie dotarł do istoty problemu, nie dostrzegł, co jest istotne dla jego rozwiązania i rozstrzygnął go na podstawie wadliwych przesłanek.

Rzeczywiście istnieją poglądy, że czyn rozciągnięty w czasie jest w całości popełniony w czasie ostatniego zachowania. Kwestia ta przedstawia się różnie w wypadku różnych typów. Czyn jednochwilowy niekiedy z samej swej natury może być rozciągnięty w czasie. Owo rozciągnięcie inaczej wygląda w wypadku czynów z działania, inaczej z zaniechania. W przypadku zaniechania da się bez większych wątpliwości ustalić czas popełnienia czynu na ostatnią chwilę, w której sprawca jeszcze mógł dopełnić ciążącego na nim obowiązku,^[1] ewentualnie (choć to stanowisko uważam za wadliwe) na pierwszy moment, kiedy już nie mógł go dopełnić.^[2] W wypadku czynu polegającego na rozciągniętym w czasie realizowaniu znamienia czynnościowego można bronić zarówno poglądu, że jest popełniony w czasie ostatniego zachowania,^[3] jak też, że jest popełniany w czasie, w którym zachowanie trwa. Nadal jednak mowa o czynie jednochwilowym. Naturalne rozciągnięcie zachowania, polegające np. na tym, że sprawca przez 2 godziny przełamuje zabezpieczenie, aby dopuścić się kradzieży z włamaniem, nigdy nie jest tak znaczne, by problem czasu popełnienia czynu stał się naprawdę istotny. W wypadku znacznego rozciągnięcia takiego zachowania w czasie zasadne wydaje się twierdzenie, że czyn był popełniany przez cały okres realizacji znamion, można też jednak bez wielkiego ryzyka za relewantny uznać też moment końcowy. Jednochwilowość czynu jest do pewnego stopnia pojęciem umownym, jednak jej istnienie zakłada względną zwartość czasu popełnienia.

Nieco inaczej jest w wypadku czynów niejednochwilowych, np. o zbiorowo oznaczonym czynie, trwałych, dwuaktowych i  czynu ciągłego. Często za czas popełnienia przyjmuje się – jak w glosowanym postanowieniu – czas dokonania ostatniego z zachowań składowych.^[4] Jednak można też uważać, że chodzi o cały czas, w jakim czyn ten jest popełniany.^[5]

W tym miejscu trzeba odnotować nieprecyzyjność, która przytrafiła się SA w Krakowie. Stwierdza on, że czyn ciągły „został popełniony” w czasie ostatniego zachowania wchodzącego w jego skład. Rzeczywiście – był on popełniany w tym właśnie czasie, ale był popełniany również wcześniej. Tymczasem z ujęcia wypowiedzi SA w Krakowie wynika, że czyn jest popełniony tylko w tym czasie, i jest to argument na rzecz wiązania skutków prawnych właśnie  z czasem ostatniego zachowania. Nie jest to uprawnione. Skoro czyn był popełniany także przez pewien okres przed zakończeniem, skutki te równie dobrze można byłoby wiązać z tym właśnie wcześniejszym czasem.^[6] To, że np. termin przedawnienia karalności biegnie od ostatniego momentu, w którym czyn był popełniany, nie wynika z fakty, że cały czyn był popełniony tylko w tym momencie, ale z faktu, że czas jego popełnienia obejmował m. in. ten ostatni moment.^[7]

Nie to jest jednak najważniejsze w analizowanej sprawie. Niezależnie od tego, jak określić czas popełnienia czynu zabronionego rozciągniętego w czasie należy zauważyć, że dla określenia właściwości miejscowej sądu istotny jest nie czas, a miejsce popełnienia czynu. Tymczasem sąd uzależnia określenie właściwości miejscowej nie od miejsca popełnienia czynu, a od czasu jego popełnienia – pisze bowiem, że „właściwy miejscowo jest sąd miejsca ostatniego zachowania sprawсу, stanowiącego element czynu ciągłego, bo to wtedy czyn ten został popełniony”. Stwierdzenie to jest wewnętrznie sprzeczne. Nawet jeśli sąd uznał (skądinąd niesłusznie)^[8], że miejsce ostatniego zachowania jest miejscem popełnienia całości czynu zabronionego, argumentacja oparta na określeniu czasu popełnienia czynu nijak ma się do określenia miejsca jego popełnienia.

Już to, zż swój oparty na określeniu czasu popełnienia czynu zabronionego sąd odnosi do miejsca jego popełnienia, budzi wątpliwości. Niezależnie od różnic między czynem o wieloczynnościowo określonej czynności sprawczej i czynem ciągłym, pewne, że  stanowią one, wraz z tzw. przestępstwem trwałym, dwuaktowym, i kilkoma innymi, przykłady niejednochwilowej realizacji znamion.^[9] Zapewne ta właśnie okoliczność zwiodła SA w Krakowie. Rzeczywiście – we wskazanych wypadkach realizacja czynu następuje w czasie nieco rozciągniętym. Jednak dla określenia miejsca popełnienia czynu czas jego popełnienia może mieć znaczenie tylko potencjalne i nieprzesądzające. Po prostu realizując ustawowe znamiona na pewnym rozciągniętym odcinku czasu sprawca może się przemieszczać w przestrzeni. Rozpiętość czasowa daje mu taką sposobność – może się przemieścić, i część znamion zrealizować w jednym, część w innym miejscu. Słusznie zauważa się, że cecha rozciągnięcia w czasie realizacji znamion czynu może wpływać na wyznaczenie miejsca popełnienia czynu,^[10] jednak wyłącznie w sensie wskazanym wyżej. Nie powinno być żadnych wątpliwości, że czyn o wieloczynnościowo określonej czynności sprawczej jest popełniony we wszystkich tych miejscach, w których realizowana jest którakolwiek z czynności wykonawczych.^[11] Zwraca co prawda uwagę pewne wahanie w tej mierze Teresy Dukiet-Nagórskiej. Autorka uważa, że możliwe jest postawienie w tym zakresie dwóch alternatywnych tez. Zgodnie z pierwszą miejscem popełnienia takiego czynu byłoby każde z miejsc, w których popełniane byłyby zachowania cząstkowe. Zgodnie z drugą – miejscem tym jest miejsce ostatniego zachowania sprawcy. Za drugą z tych tez przemawia okoliczność, że pierwsza prowadzi do rozwiązań „niekorzystnych dla sprawcy”.^[12]

Pogląd ten nie przekonuje. Słusznie pisze Mariusz Nawrocki, że określeniu miejsca popełnienia czynu zabronionego przez pryzmat miejsca podjęcia ostatniego zachowania sprzeciwia się art. 6 § 2 k.k., gdzie mowa o miejscu działania, zaniechania, wystąpienia lub zamierzonego wystąpienia skutku – bez ograniczeń.^[13] Warto dodać, że w danym wypadku nie można mówić o korzystnej czy niekorzystnej interpretacji dla sprawcy, gdyż ograniczanie miejsca popełnienia czynu do miejsca ostatniego zachowania nie ma uzasadnienia w treści przepisu. Językowo obejmuje on wszak popełnienie czynu w miejscu działania i zaniechania, a literalnie w analizowanym wypadku ma wszak miejsce działanie lub/i zaniechanie w różnych miejscach. Nawet więc gdyby uważać, że istnieje regułą nakazująca wybór interpretacji korzystniejszej dla sprawcy,^[14] trzeba byłoby stwierdzić istnienie dwóch różnych wyników zastosowania dyrektyw językowych. Tu takiej konkurencji nie ma.

Nie inaczej jest w wypadku zrealizowania w miejscach należących do właściwości miejscowej różnych sądów zachowań połączonych węzłem ciągłości, i to niezależnie od tego, czy przyjąć – moim zdaniem wadliwą – wykładnię, zgodnie z którą czyn ciągły jest popełniony w czasie ostatniego zachowania wchodzącego w jego skład, czy też – co uważam za słuszne – jeśli uzna się, że jest on popełniany przez okres wyznaczony czasem od pierwszego do ostatniego zachowania.  Ponad wszelką wątpliwość miejscem popełnienia czynu ciągłego jest każde miejsce, w którym popełnione zostało którekolwiek z zachowań wchodzących w skład czynu ciągłego.^[15] W obu tych wypadkach mamy bowiem do czynienia  z różnymi zachowaniami, ale scalonymi w jedność w sensie prawnym. Dotyczy to wszystkich wypadków czynu niejednochwilowego, w tym i ciągłego. Ten ostatni na mocy art. 12 § 1 k.k. stanowi  jeden czyn zabroniony i może stanowić jedno przestępstwo.^[16] Skoro zaś z art. 6 § 2 wynika, że czyn zabroniony może być popełniony w więcej niż jednym miejscu, brak przesłanek, by z jakiegokolwiek powodu wyłączać miejsca któregokolwiek z łączonych w czyn ciągły zachowań.

Powyższe oznacza, że nie jest prawdą, iż wyłącznie właściwy miejscowo jest sąd miejsca ostatniego zachowania sprawcy, stanowiącego element czynu ciągłego, lecz to, że miejsce owego ostatniego zachowania jest miejscem popełnienia czynu zabronionego. Ale nie jest to miejsce jedyne, lecz jedno z kilku. Tworzy ono podstawę do ustalenia właściwości miejscowej, ale dzieje się to na podstawie reguły kolizyjnej określonej w art. 31 § 3 k.p.k. Należy zatem uznać, że przestępstwo zostało popełnione we wszystkich miejscach, w których popełnione zostało choćby jedno z zachowań łączonych, a właściwy jest sąd, w okręg którego najwcześniej wszczęto postępowanie przygotowawcze. To zaś oznacza, że glosowane postanowienie jest nietrafne.